Ο αιώνας του Περικλή και της Λαβίνιας Πλαγιάνου της Πόλυς Μηλιώρη – Εκδόσεις Έναστρον, Αθήνα 2014

«Στα νιάτα της ζωγράφιζε». Ότι κεντούσε, το ήξερα από πάντα.

Αυτές τις δύο φράσεις διαβάζουμε στην πρώτη σελίδα, 6η σειρά, του νέου μυθιστορήματος της Πόλυς Μηλιώρη.

Και ξέρουμε ήδη ότι δεν πρόκειται να διαβάσουμε την ιστορία μιας ζωγράφου που θα διατρέξει ολόκληρο σχεδόν τον 20ό αιώνα.

Όποια κι όποιος ξέρει λίγα πράγματα από ζωγραφική, υποψιάζεται ήδη την αφαίρεση που θα γίνει στο μυθιστόρημα: από τον τρισδιάστατο (ή τετραδιάστατο, αν συνυπολογίσουμε και τον χρόνο) κόσμο μας, θα μεταφερθούμε στις δύο διαστάσεις των σελίδων ενός βιβλίου.

Εμείς όμως, οι αναγνώστες, ξέρουμε να αναπτύσσουμε όλες τις διαστάσεις μιας αφήγησης. Με την υγρασία της φαντασίας μας και με τα φώτα των προηγούμενων αναγνωσμάτων μας.

Αυτό το ξέρει πολύ καλά και η συγγραφέας και εκεί ποντάρει για να μας προσφέρει μια ιστορική μυθοπλασία, ή μια μυθοπλαστική ιστοριογραφία, που κατορθώνει να γεμίζει τα κενά μιας περιγραφής ή κάποιων ελλειπτικών φράσεων με το μέγα γονιμοποιό υπονοούμενο της τέχνης: την ελευθερία στην απόλαυση ενός έργου τέχνης με τα γνωστικά και αισθητικά εργαλεία του καθενός από εμάς. Και την, κάθε φορά, δημιουργία πολλαπλών έργων τέχνης από ένα.

Έτσι και με το βιβλίο αυτό.

Ξέρουμε, από τον τίτλο κιόλας, ότι το κοίταγμα στον 20ό αιώνα, που μόλις πριν από 14 χρόνια αφήσαμε πίσω μας, δεν θα είναι ιστορικό, με την ―υποτιθέμενη― αντικειμενικότητα ενός ιστορικού συγγραφέα.

Ξέρει η Πόλυ Μηλιώρη να καθορίζει εξαρχής τις συμβάσεις της με τον αναγνώστη.

Κάνει όμως και ένα τέχνασμα με τον τίτλο.

Δηλώνει μεν ότι θα μιλήσει ―ή θα γράψει, κάτι που για έναν συγγραφέα είναι σχεδόν το ίδιο― για τον «Αιώνα τού Περικλή και της Λαβίνιας Πλαγιάνου» αλλά στο βάθος, είναι οι δικοί της Περικλής και Λαβίνια, που θα χρησιμοποιήσει σαν καμβά για να ζωγραφίσει έναν ολόκληρο αιώνα πολέμων, συμφορών (για την Ελλάδα και σχεδόν όλο τον κόσμο) και διαλειμμάτων ειρήνης.

Το χρονικό πλαίσιο είναι ο 20ός αιώνας.

Που γεννήθηκε με το φως τού λαδολύχναρου ―που χρησιμοποιούσε σαν μοντέλο και σχεδίαζε στο παράθυρό της η Λαβίνια―, και έφυγε με την κοινωνική έκρηξη του διαδικτύου και τα πειράματα του CERN, που σχεδόν αγγίζουν τις απαρχές του σύμπαντός μας.

Το γεωγραφικό πλαίσιο εκτείνεται από τη Μικρά Ασία μέχρι την Αμερική.

Μοιάζει ευρύ αλλά δεν είναι τίποτ΄ άλλο από το Οδυσσειακό στοιχείο που φωλιάζει μέσα στους ήρωες της Πόλυς Μηλιώρη. Κι ας μην άλωσαν καμμιά Τροία οι ήρωές της. Κι ας μην προκάλεσαν την οργή τού Ποσειδώνα με την ύβρη τους. Κι ας μην είχαν ποτέ τους κάποια συγκεκριμένη Ιθάκη στο μυαλό τους. Κι ας μην είχαν τη σοφή Αθηνά σαν Μέντορά τους.

Μέσα στο μυθιστόρημα ακούμε τις φωνές Ελλήνων από πολλά μέρη και με πολλές ντοπιολαλιές. Όχι κυριολεκτικά, καθώς το ύφος της Πόλυς Μηλιώρη δεν χρειάζεται τέτοιου είδους ψιμμύθια για να μας μυήσει στα αρώματα της Χίου, της Αθήνας, της Σμύρνης, του Παρισιού ή της Νέας Υόρκης των Ελλήνων της.

Ο Περικλής είναι κουρέας και η Λαβίνια είναι μοδίστρα.

Όσο κι αν υψώθηκαν στην Haute Coiffure ο ένας και στην Haute Couture η άλλη. Τόσο απλά, τόσο ξερά, τόσο αντι-ρομαντικά. Αλλά και τόσο κοντά στην ελληνική μεσαία και αστική τάξη που γνωρίζει πολύ καλά να ιστορεί η Πόλυ Μηλιώρη.

Δεν ήταν το ερωτικό πάθος που ένωσε τους ήρωές της. Δεν τους χώρισε το ερωτικό πάθος. Δεν άφησαν απογόνους.

Είναι κι αυτό ένα από τα δεξιοτεχνικά ευρήματα της μυθοπλασίας αυτού του βιβλίου. Ο αιώνας για τον οποίο μιλάει η συγγραφέας, θα κληροδοτήσει στον επόμενο μερικά ίχνη από τις περίτεχνες ή ευφάνταστες κομμώσεις του Περικλή και κάποιες ενδυματολογικές δημιουργίες της Λαβίνιας, σωσμένα όλα ―κομμώσεις και ρούχα― από φωτογραφίες επιδείξεων μόδας, δημόσιων τελετών και ταινιών. Οι επίγονοι ―ή διάδοχοι― των ηρώων της, δεν είναι γεννήματά τους. Εκείνοι σβήνουν μαζί με τον αιώνα που τους γέννησε.

Ο Περικλής και η Λαβίνια Πλαγιάνου, έζησαν μαζί τον αιώνα τους μέσα από τα μάτια της βαφτισιμιάς τους που μας παρουσιάζεται σαν να είναι η αφηγήτρια-συγγραφέας αυτού του έπους μιας «χαμηλής» δόξας. Έχτισαν τον «Οίκο Πλαγιάνου» στο κέντρο της Αθήνας και από εκεί χάρισαν, για λίγες δεκαετίες, την απαραίτητη χρυσόσκονη στους εαυτούς τους και στα μέλη της μεσαίας και ανώτερης αστικής τάξης που μας κληροδότησαν πολλά. Δεν θα αξιολογήσω εγώ τις κληρονομιές τους. Όπως δεν το κάνει και η συγγραφέας.

Εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα αξιοθαύμαστο εύρημα της συγγραφέως που δεν διαλέγει σαν ήρωες του μυθιστορήματός της ούτε φαντασμαγορικούς «ήρωες» ούτε ζηλευτούς «αντιήρωες», με τις συμβατικές λογοτεχνικές έννοιες των όρων αυτών. Δεν διαλέγει επίσης ανθρώπους που η ζωή τούς ζύμωσε στο αμόνι ιδιαίτερα σκληρών συνθηκών. Μπορεί να έζησαν καταστροφές ―ο Περικλής― και ορφάνια ―η Λαβίνια― αλλά δεν είναι και τα υποδείγματα των θυμάτων του αιώνα που πέρασε, όταν υπάρχει το κάψιμο της Σμύρνης, το Άουσβιτς, η Σρεμπρένιτσα και πολλά άλλα.

Η Πόλυ Μηλιώρη διαλέγει ανθρώπους της καθημερινής δράσης, που όμως, στα μέσα του αιώνα τους, θα βρεθούν μαζί στις παρυφές της εξουσίας, πολιτικής, πολιτιστικής και οικονομικής, μέσα από την ξεχωριστή του τέχνη ο καθένας. Τέχνη καθημερινή όμως, που φοριέται και κουβαλιέται ―στα κεφάλια και στα σώματα― σε δεξιώσεις, δημόσιες τελετές και παρελάσεις, ορκομωσίες υπουργών και άλλα τέτοια ματαιόδοξα αλλά, πολλές φορές, με ιστορική σημασία.

Ο Περικλής με τις νεωτερικές απόψεις και ιδέες του για τον καλλωπισμό των κεφαλιών των γυναικών ―κυρίως― και η Λαβίνια με τις γοητευτικές της δημιουργίες, εφάμιλλες της Παρισινής Haute Couture.

Με επιτυχημένη προϋπηρεσία σε Νέα Υόρκη και Παρίσι ο Περικλής, ιδιαίτερα οξύνους στη σύλληψη των νέων τάσεων και με την ανοιχτόμυαλη ιδιοφυία της η Λαβίνια, θα στήσουν στο κέντρο της Αθήνας τον «Οίκο Πλαγιάνου». Λίγο μετά από τα Δεκεμβριανά.

Πόλεμος, σφαγές, ειρήνη, ξανά πόλεμος, ξανά ειρήνη, δικτατορίες, πόλεμος, εμφύλιος πόλεμος.

Όλα αυτά είναι τρένα που περνούν από τις σελίδες-παράθυρα του μυθιστορήματος της Πόλυς Μηλιώρη. Έχουν πλήθος ανθρώπων μέσα τους. Έχουν και τους χαρακτήρες που φτιάχνει ή βρίσκει έτοιμους η συγγραφέας.

Έτοιμους είπα; Όχι πάντα… Η συγγραφέας έχει καταφέρει να τρυπώσει μέσα στο ίδιο της το μυθιστόρημα με το alter ego της, την αφηγήτρια-συγγραφέα αυτής της ιστορίας. Πλάθοντας ακόμα και την ίδια τη φανταστική συγγραφέα, που τη βάζει να κρίνει τους ίδιους τους ήρωές της, τη μυθοπλαστική της αυθαιρεσία και τα ίδια της τα γραφόμενα.

Και παρεμβαίνει σ’ αυτήν την ιστορία, χτίζοντας με τα υλικά της τέχνης της όλους τους χαρακτήρες, ακόμα και τον εαυτό της, και βάζοντας κάθε τόσο ερωτήματα που δεν απαντιούνται όλα στις σελίδες τού βιβλίου της. Υπάρχουν πολλά ειλικρινή «δεν ξέρω» αυτής της έντιμης, όσο και αιχμηρής, γραφής.

Ο Τολστόι, στο «Πόλεμος και ειρήνη», παρεμβάλλει συχνά δοκιμιακές σελίδες σχετικά με το πώς γράφεται η ιστορία. Αναρωτιέται, ο Τολστόι, αν η τάδε νίκη ή ήττα σε μια μάχη ―που μπορεί να έχει παίξει καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας―, οφείλεται στα μεγαλοφυή ή βλακώδη σχέδια ενός ή πολλών στρατηγών. Ή στην κραυγή «εμπρός» ή «πίσω» ενός απλού στρατιώτη πολεμιστή.

Κάπως έτσι και η Πόλυ Μηλιώρη, χωρίς όμως σελίδες δοκιμιακού χαρακτήρα, μέσα από το ξεδίπλωμα της ζωής των ηρώων της, θέτει παρόμοια ερωτήματα. Η απάντηση, είναι το ίδιο της το μυθιστόρημα: Έγινε έτσι γιατί έτσι έγινε.
Κι αυτό δεν έχει τόσο να κάνει με μια Αισχύλεια ή Σοφόκλεια υποταγή στην ειμαρμένη και στα τερτίπια των «ανώτερων δυνάμεων», τύχης ή θεών.

Πλησιάζει περισσότερο ―κατά τη γνώμη μου― στα ευρήματα της κβαντομηχανικής, μέσα στον 20ό αιώνα, περί της απροσδιοριστίας πολλών φαινομένων και της χαοτικής συμπεριφοράς των μεγάλων συστημάτων που επιδρούν σε όλες τις εκφάνσεις της συλλογικής ―πάντα!― ζωής μας. Ακόμα και στα ιστορικά γεγονότα. Ακόμα και στη μικροκλίμακα μιας οικογενειακής ιστορίας.

Η Πόλυ Μηλιώρη έχει γράψει πολλά, έχει διαβάσει πολύ περισσότερα και έχει υπάρξει δημοσιογράφος σε διευθυντικές θέσεις εντύπων που άσκησαν μεγάλη επιρροή. Αυτό την έχει πλουτίσει με πάρα πολλές πληροφορίες για το πώς γεννιέται και γράφεται μια ιστορία αλλά και «Η Ιστορία». Ξέρει από μέσα ότι αυτά που για πολλούς είναι σχεδόν νομοτελειακά, μπορεί να οφείλονται σε τόσο τυχαίους παράγοντες που να αποσιωπώνται ώς ασήμαντα. Και ξέρει επίσης ότι ακόμα και η αφήγηση της ζωής ενός «κουρέα» και μιας «μοδίστρας» μπορούν να ρίξουν πολύ φως σ’ έναν αιώνα γεμάτο από μεγάλα γεγονότα.

Ο αιώνας του Περικλή και της Λαβίνιας Πλαγιάνου είναι ―κατά τη γνώμη μου― κάτι πολύ περισσότερο απ’ αυτό που έγραψε ή θέλησε να γράψει η Πόλυ Μηλιώρη. Κι αυτό πιστεύω ότι ισχύει για πάρα πολλά έργα που ξεπερνούν τις προθέσεις των δημιουργών τους.

Είναι μια οξυδερκής ανατομία της μεσαίας και ανώτερης αστικής τάξης στην Ελλάδα του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, εκείνης που κατηγορήθηκε από πολλούς, κυρίως την αριστερά, σαν «κομπραδόρικη». Καθώς καμιά ΙΖΟΛΑ, καμιά ΠΕΙΡΑΪΚΗ-ΠΑΤΡΑΪΚΗ και κανένας ΜΕΤΑΞΑΣ δεν κατόρθωσαν να αντισταθούν στη λαίλαπα των αισχροκερδών κερδοσκόπων. Γιατί κερδοσκόποι είναι όλοι όσοι επιχειρούν, όλοι όσοι εργάζονται. Οι αισχροκερδείς είναι το πρόβλημα.

Με ένα εντυπωσιακό ξεδίπλωμα των πτυχών (πιέτες, θα τις έλεγε η Λαβίνια) μιας κοινωνίας που η γοητεία τους όσο και οι κακοτεχνίες τους ―των πτυχών εννοώ―, μας οδηγεί η συγγραφέας σε μια πιο βαθιά ανάγνωση ενός αιώνα που τα ίχνη του (κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά) είναι ακόμα βαθιά χαραγμένα στον 21ο αιώνα μας.

Ξεκινώντας όμως την εξιστόρησή της από τα γεννοφάσκια τού αιώνα αυτού, του 20ού, η συγγραφέας μάς αφήνει να νομίζουμε ότι μάλλον έτσι έπρεπε να γίνει κι όχι αλλιώς. Ή, μάλλον, ότι ίσως και να μην μπορούσε να γίνει αλλιώς.

Η ίδια όμως ξέρει, και το λέει σε μικρές φράσεις της, διάσπαρτες στο βιβλίο, ότι θα μπορούσε να είναι κι αλλιώς.

Οι απορίες μιας, κάθε άλλο παρά ανυποψίαστης, αφηγήτριας, μας ψυλλιάζουν στο πώς θα μπορούσε να είναι και αλλιώς.

Όχι μόνο η ζωή των ηρώων του μυθιστορήματός της αλλά και ολόκληρη η ιστορία του Ελληνικού 20ού αιώνα.

Είναι ένα μυθιστόρημα φιλόδοξο, ο «Αιώνας του Περικλή και της Λαβίνιας Πλαγιάνου». Που θα αποζημιώσει με το παραπάνω την αναγνώστρια και τον αναγνώστη που θα το πάρουν στα χέρια τους.

Είναι ένα καλό βιβλίο, γραμμένο με υποδειγματικό λογοτεχνικό στιλ, γοητευτική γραφή και στιβαρή αφηγηματική δομή από τη συγγραφέα, και δασκάλα Δημιουργικής Γραφής, Πόλυ Μηλιώρη.

Κωστής Α. Μακρής