„Nous sommes tous bourgeois”.

Jean-Paul Sartre

Ο σκοπός του Διαφωτισμού, όπως και των εκπροσώπων της «επαναστατικής» αστικής ιδεολογίας (κοινώς, «μπουρζουαζίας») στον 18ο αι., ήταν η εκ θεμελίων αναδόμηση της κοινωνίας πάνω σε μία ορθολογική βάση.

Στράφηκαν άφοβα ενάντια σε μία κοινωνική ιεραρχία που τροφοδοτούσε τους ανθρώπους με βάση την θρησκευτική δεισιδαιμονία για να στυλώσουν την δική τους κοινότοπη απολυταρχική δύναμη, και οραματίστηκαν ένα μέλλον όπου η αξιοπρέπεια των ανδρών και των γυναικών, ως πλασμάτων ικανών να επιβιώσουν χωρίς υπνωτικά και ψευδαισθήσεις, θα εύρισκε την ευόδωσή της.

Η περίπτωσή τους, ωστόσο, ενείχε μία δυσλειτουργική αντίφαση. Γιατί αν υποστήριζαν, από την μία, ότι τα άτομα ήταν τα προσδιορισμένα προϊόντα του περιβάλλοντός τους, επέμεναν, από την άλλη, ότι θα μπορούσαν να εγερθούν πάνω από τέτοιους προσδιορισμούς με την δύναμη της μόρφωσης.

Καθόσον οι νόμοι της ανθρώπινης συνείδησης βρίσκονται αποκεκαλυμμένοι στην επιστημονική επιθεώρηση, αυτή η συνείδηση θα μπορούσε να μεταμοφωθεί στην κατεύθυνση της ανθρώπινης ευδαιμονίας από ένα συστηματικό παιδαγωγικό προγραμματισμό.

Αλλά ποιοί θα μπορούσαν να είναι οι προσδιορισμοί αυτού του προγραμματισμού; Ή, όπως ο Καρλ Μαρξ (Karl Marx) το έθεσε, «ποιός θα μπορούσε να εκπαιδεύσει τους εκπαιδευτές;

Αν η συνείδηση συνολικά είναι διαμορφωμένη με υλικούς όρους, τούτο δεν πρέπει άραγε να εφαρμοστεί εξίσου στις προφανώς απαλλαγμένες, ανιδιοτελείς έννοιες, οι οποίες θα μπορούσαν να διαφωτίσουν τις μάζες από την «αυτοκρατία» στην ελευθερία;! Αν το καθετί είναι να εκτεθεί στο ημιδιαφανές (pellucid) φως της λογικής, τούτο δεν πρέπει άραγε να περιέχει την ίδια λογική;!

Οι ιδεολόγοι κάθε λογής μήπως δεν θα μπορούσαν να προσφέρουν κάποια λύση σε αυτό το δίλημμα; Αλλά έδειξαν, αντιθέτως, μια επιμονή στην επιδίωξή τους για την ουσία της διανόησης.

Κοινωνικοί και πολιτικοί θεσμοί πρέπει να τούς απαλλάξουμε από την «μεταφυσική» απάτη! Αλλά δεν είναι αυτός ο προγραμματισμός, μοιραία ατελής, εφόσον δεν επεκτείνεται στην πιο διακριτική πλευρά της ανθρωπότητας, την ίδια την συνείδηση (Bewusstsein)!

Πώς μια ορθολογική κοινωνία να δομηθεί αν το ίδιο το πνεύμα, υποθετικά η ίδια η βάση της κοινωνικής ύπαρξης, παραμένει ανεξιχνίαστη και φευγαλέα;
(Συνεχίζεται)

* O Παναγιώτης Δελλής είναι Διεθνολόγος και καθηγητλης κλασσικής Φιλολογίας