Γιάννης Καραχισαρίδης

Στη μητέρα μου που έφυγε προχθές

Περπατώντας σε μια μεγαλούπολη. Κόσμος πηγαινοέρχεται. Κι όλοι έχουν στο μυαλό τους συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Έχουν ένα σκοπό. Ο καθένας μέσα στο πλήθος προσπερνάει χιλιάδες αγνώστους, που κι αυτοί όμως χωρίς καμιά εξαίρεση ακολουθούν προαποφασισμένες διαδρομές. Συναντήσεις και αποχαιρετισμοί. Κωμικές σκηνές και δράματα. Κι όλοι στριμωγμένοι σε λίγα τετραγωνικά χιλιόμετρα. Εκεί τα σπίτια τους, εκεί η εργασία τους, εκεί και η αναψυχή τους. Εκεί οι αγωνίες τους, εκεί τα όνειρα τους, εκεί και τα παιδιά τους – οι γενιές που έρχονται, εκεί και οι παππούδες τους – οι γενιές που φεύγουν. Το θαύμα μιας μεγαλούπολης όπου οι άγνωστοι συνυπάρχουν σε μια σπάνια αρμονία. Μια καλά οργανωμένη τάξη που λειτουργεί με μια αναπάντεχη κανονικότητα. Αν η μεγαλούπολη κατοικούνταν από μέλισσες ή από μυρμήγκια, τότε όλα θα ήταν προκαθορισμένα στην εντέλεια και η τάξη σταθερή και αδιατάρακτη. Κατοικείται όμως από ανθρώπους, πλάσματα περίπλοκα, με κρυφές επιθυμίες και απρόβλεπτες παρορμήσεις. Έτσι η ευταξία τής μεγαλούπολης υποκρύπτει ταυτόχρονα και το χάος. Εκείνη δηλαδή τη δύναμη που δεν γίνεται να προσμετρηθεί από κανέναν και που μπορεί να ανατρέψει ακόμα και τις πιο καλά προσχεδιασμένες κινήσεις. Η τάξη και το χάος, σε μια παράξενη συγκατοίκηση που η τακτοποιημένη μας λογική ποτέ δεν την αποδεχόταν. Γιατί από αιώνες έχει αποφασίσει ότι πρόκειται για δυο έννοιες ασυμβίβαστες.

Ο χρόνος ο μεγάλος κριτής. Παλιότερα ο χρόνος κυλούσε χωρίς κανείς να ασχολείται μαζί του. Αργότερα εντάχθηκε στην ατζέντα των φιλοσόφων που μελετούσαν την ροή του, διατυπώνοντας θεωρίες και εικασίες. Και τέλος ήρθε η περίφημη θεωρία της σχετικότητας που πρότεινε την ύπαρξη του χωροχρόνου και απασφάλισε τη δύναμη της φαντασίας. Από τότε οι άνθρωποι μπορούν να φαντάζονται τον χρόνο μ’ όποιον τρόπο θέλουν. Να προαναγγέλλουν ταξίδια στο παρελθόν και το μέλλον, μέσα απ’ τις περίφημες σκουληκότρυπες ή να υποθέτουν τη σμίκρυνση και την επιμήκυνση του χρόνου μέσα στο συμπαντικό χάος. Ο χρόνος μετά τον Αϊνστάιν έγινε παιχνίδι στα χέρια της λογοτεχνίας και της επιστημονικής φαντασίας. Που συχνά έπειθε ότι το φανταστικό δεν είναι μακριά απ’ το πραγματικό. Ένα σύνορο που έχασε τη παλιά του αυστηρότητα και επέτρεψε στη λογική μας να αποδέχεται αυτή τη γοητευτική ξενάγηση στο άγνωστο. Ακριβώς αυτή η γοητεία είναι που συχνά μάς κάνει να ξεχνάμε ότι το μήλο του Νεύτωνα πάντα θα πέφτει στη γη και πάντα με την ίδια ακριβώς επιτάχυνση. Και ότι ο χρόνος πάντα θα είναι συντονισμένος με τα ρολόγια που με επιμέλεια κατασκεύασε ο άνθρωπος για να τον μετράει. Για την ώρα, είτε το θέλουμε είτε όχι, θα ζούμε σ’ ένα παρόν και πίσω μας θα συσσωρεύουμε ένα παρελθόν. Και πάντα μπροστά μας θα απλώνεται ένα αδιευκρίνιστο μέλλον. Αν κάτι αλλάξει σ’ αυτόν τον απλό κανόνα – ίσως σε μερικές χιλιετίες – τότε θα είναι δουλειά των μακρινών απογόνων μας να το μελετήσουν. Οπότε ας ξεφύγουμε για λίγο από τα παιχνίδια της φαντασίας και από τις παράτολμες επιστημονικές αναζητήσεις. Και ας συναντήσουμε το μοναδικό και καθοριστικό κριτήριο που ορίζει την τάξη και το χάος. Κι αυτό δεν είναι άλλο από τον ίδιο τον συμβατικό χρόνο. Το παρελθόν ορίζει τη τάξη, εκεί όπου όλα είναι τακτοποιημένα και οριστικά. Το μέλλον ορίζει το χάος, εκεί όπου όλα είναι άγνωστα και σκοτεινά. Και το παρόν είναι το μεταίχμιο, εκεί που όλα ισορροπούν επικίνδυνα ανάμεσα στους δύο κόσμους.

Η τάξη ως καταφύγιο. Έχουμε συνηθίσει στη βεβαιότητα της επόμενης στιγμής, της επόμενης μέρας, ακόμα και του επόμενου χρόνου. Τις περισσότερες φορές οι προβλέψεις μας επιβεβαιώνονται. Κι όταν τα γεγονότα τις ανατρέπουν, αυτό γίνεται με έναν λογικό και άρα εξηγήσιμο τρόπο, που μας εφησυχάζει. Ξεμπερδεύουμε εύκολα με τις ματαιώσεις και τις αποδεχόμαστε πάντα σα φυσιολογικές. Τις ερμηνεύουμε είτε με την έλλειψη διορατικότητας, κάτι που εύκολα συγχωρείται, είτε με την επέμβαση υπέρτερων δυνάμεων, που έτσι κι αλλιώς δεν μπορούμε να επηρεάσουμε, είτε με την απλή κακοτυχία.

Μ’ αυτή τη διαδικασία προσγειώνουμε στο λογικό μας κόσμο, οποιαδήποτε απρόβλεπτη εξέλιξη. Το αίσθημα της έκπληξης εξασθενεί και τίποτα δε μοιάζει πρωτόγνωρο. Και τελικά αντιμετωπίζουμε τις όποιες μεταβολές της τύχης με εξοικείωση και συγκατάβαση, σαν να ήταν από τα πριν γνωστές. Σε κάθε περίπτωση όλα είναι καλά περιφρουρημένα και εξηγήσιμα στο μυαλό μας κι αν όχι εκ των προτέρων, σίγουρα εκ των υστέρων. Γνωρίζουμε τις αιτίες του πολέμου και τις αιτίες της ειρήνης. Και γενικώς γνωρίζουμε τις αιτίες για όλα τα γεγονότα. Ακόμα και γι’ αυτά που δεν προβλέψαμε. Τελικά πρόκειται για μια επίκτητη τάση του πολιτισμένου ανθρώπου να επιδιώκει την ασφάλεια και τη σιγουριά και να δυσανασχετεί με τους αιφνιδιασμούς και το άγνωστο. Έτσι η τάξη κερδίζει κατά κράτος τη μάχη, εξορίζοντας το αβέβαιο χάος έξω και πέρα κι απ’ τα πιο ακραία σύνορα μας. Και το εξόριστο χάος, σαν έννοια, σαν λέξη, τού επιτρέπουμε να κυκλοφορεί ανάμεσα μας μόνο σαν ποιητικός σχολιασμός, παρά σαν κάτι που καθορίζει τη ζωή μας. Ακόμα και οι απρόοπτες μεταβολές του καιρού, που γέννησαν τη θεωρία – ή επιστήμη αν θέλετε – του χάους, είναι πλέον εξαιρετικά προβλέψιμες. Εύκολα πια μπορούμε να εντοπίσουμε το πέταγμα της πεταλούδας στη Κίνα, που θα φέρει ένα κυκλώνα στις ακτές της Νέας Ορλεάνης. Την τάξη λοιπόν, με όποια μορφή κι αν την αποδεχόμαστε, την έχουμε τοποθετήσει πάνω απ’ όλα. Κι από την τάξη απορρέουν όλες οι εξηγήσεις που μας χαρίζουν το προνόμιο του εφησυχασμού. Στην τάξη πάντα ο άνθρωπος αναζητούσε το καταφύγιο του. Γιατί πάντα τρόμαζε μπροστά στο ανεξήγητο σκοτάδι του χάους.

Η θεωρία της απιθανότητας. Ένας βοσκός που κατοικούσε στα ορεινά χωριά της Ηπείρου το 1627, δε θα μπορούσε ποτέ να κατανοήσει τη δική μας εποχή, αν μπορούσε να ταξιδέψει μέσα στο χρόνο. Αλλά και αντίστροφα. Την εποχή που ο Τόμας Τζέφερσον έβαζε την υπογραφή του στη διακήρυξη της ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών, η γέννηση του Μπαράκ Ομπάμα ανήκε στον κόσμο της απιθανότητας. Κάτι βέβαια που ισχύει για όλους μας. Όλοι είμαστε τέκνα της απιθανότητας, τέκνα του χάους. Πριν μερικούς αιώνες, κανένας από μας, που τώρα κυκλοφορούμε στις μεγαλουπόλεις, εξοπλισμένοι με το αυτονόητο της ύπαρξης μας, δεν είχαμε τη παραμικρή μαθηματική πιθανότητα να αποκτήσουμε σάρκα και οστά. Κι ακόμα παραπέρα, η ίδια η γέννηση μας προϋπέθετε μια σκληρή μάχη με εκατομμύρια υποψήφιους αδελφούς μας τη στιγμή της σύλληψης μας στο κόλπο της μητέρας. Ακόμα και την ύστατη στιγμή, το σπερματοζωάριο που μας εκπροσώπησε, στη μεγαλειώδη στιγμή της γονιμοποίησης μας, είχε μηδενικές πιθανότητες να υπερισχύσει. Γι’ αυτό και όλοι εμείς, που καταφέραμε να αναπνεύσουμε το ζωογόνο αέρα που περιβάλλει τον πλανήτη μας, είμαστε παιδιά της απιθανότητας και του χάους. Εν αρχή λοιπόν ην το χάος. Κάτι που συνεχώς μας διαφεύγει μέσα στην ευταξία της καθημερινής μας ζωής.

Εν αρχή ην το χάος. Το χάος εξόριστο δυσκολεύεται να φανερωθεί στη μικρές φέτες του χρόνου που σχηματίζουν τη ταπεινή καθημερινότητα μας. Το χάος όμως είναι εκεί και πάντα μας επιτηρεί μέσα από τις μικρές λεπτομέρειες που μας διαφεύγουν. Το αδιαφιλονίκητο βασίλειο του όμως το βρίσκει κανείς στα μελλοντικά τμήματα του χρόνου, που είναι κατά πολύ μεγαλύτερα από τη διάρκεια μιας ανθρώπινης ζωής. Σ’ εκείνες τις μακρινές περιοχές του μέλλοντος που εύλογα αφήνουν αδιάφορο τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. Γιατί εκ φύσεως ο άνθρωπος απασχολείται με τις εξελίξεις που έχουν τη ζωή του για χρονικό ορίζοντα. Και αδιαφορεί για το χάος, που πάντα στέκει σιωπηλό εκεί μακριά στις παρυφές του συμβατικού χρόνου. Περιμένοντας να έρθει η ώρα του να μετουσιωθεί σε τάξη. Κι όπως το παρόν αλέθει το μέλλον και το μετατρέπει σε παρελθόν, έτσι και η τάξη αενάως ροκανίζει το χάος. Είναι ο τρόπος που ξετυλίγεται η μοίρα. Η Κλωθώ, η Λάχεσις και η Άτροπος, οι κόρες της Ανάγκης, επεξεργάζονται τις άπειρες εκδοχές του σκοτεινού και αδιευκρίνιστου χάους. Μετατρέποντας σιγά-σιγά την απιθανότητα, σε πιθανότητα και τέλος σε απτή και οριστική πραγματικότητα. Τότε που όλα έχουν συντελεστεί. Κι έτσι αποκαλύπτουν τη μοίρα και την αποδίδουν στον κόσμο μας.

Το παρόν στο μεταίχμιο. Το παρόν ήταν πάντα ο μεγάλος γρίφος. Γιατί το παρόν είναι το εργαστήριο όπου το χάος μετατρέπεται σε τάξη. Είναι η περιοχή όπου η απιθανότητα έχει πλέον μετατραπεί σε πιθανότητα. Εκεί όπου λαμβάνει χώρα το τελευταίο ξεσκαρτάρισμα. Η διαδικασία είναι απλή. Στο χάος κυκλοφορεί ένας άπειρος αριθμός από υποψήφιες εκδοχές, που αναμένουν την επιβεβαίωση ή την απόρριψη. Σ’ αυτό το στάδιο οι εκδοχές των μελλοντικών γεγονότων είναι άπειρες, γι’ αυτό και οι πιθανότητες της κάθε εκδοχής να περάσει στον κόσμο της πραγματικότητας είναι απολύτως μηδαμινές. Και καθώς το μέλλον πλησιάζει ολοένα και περισσότερο στο να γίνει παρόν, το μεγαλύτερο πλήθος απ’ αυτές τις εκδοχές ακυρώνονται. Κι αυτές που μένουν περνάνε απ’ τη περιοχή της απιθανότητας στη περιοχή της πιθανότητας. Είναι τότε που σιγά-σιγά το τοπίο ξεκαθαρίζει και οι προβλέψεις γίνονται πια εφικτές. Για παράδειγμα, κανείς σήμερα δε μπορεί να προβλέψει ποιος θα είναι πρωθυπουργός της χώρας μας το 2035. Θα μπορεί όμως όταν θα πλησιάζουμε σ’ αυτό το έτος. Μ’ αυτή την έννοια το παρόν δεν είναι μόνο το δευτερόλεπτο που μόλις πέρασε. Είναι ένα μεγαλύτερο μερίδιο χρόνου, που υπερβαίνει ακόμα και την άμεση επικαιρότητα. Εκτείνεται μέχρι εκεί όπου οι πιθανότητες έχουν γεννηθεί και οι αξιόπιστες προβλέψεις είναι πλέον εφικτές.

Σ’ αυτό το παρόν είναι που ο καθένας μας ξεχωριστά και όλοι μαζί βιώνουμε τη ζωή μας. Σ’ αυτό το παρόν οι επιλογές και οι πράξεις όλων μας αποφασίζουν με ποιο τρόπο θα ξετυλιχτεί η μοίρα. Σ’ αυτό το παρόν είναι που κάνουμε κάποια πράγματα να συμβούν και κάποια άλλα ποτέ να μην υπάρξουν. Σ’ αυτό το παρόν αναμιγνύεται η τάξη με το χάος. Η τάξη που αποτελείται απ’ όλα όσα μπορούμε να ελέγξουμε και το χάος που πάντα θα μας ελέγχει, καθώς θα πορευόμαστε.

* Οι συνεργάτες του iPorta.gr εκφράζουν τα ειλικρινή τους συλλυπητήρια στον Γιάννη Καραχισαρίδη για την απώλεια της μητέρας του.

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του. 

iPorta.gr