Μανώλης Δημελλάς 

Τοχει Νοέμβρης της Καρπάθου, εκτός από τα δειλά βήματα του χειμώνα, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ζει και χορεύει στο ρυθμό της

Ελιάς.

Αν και είμαστε μαθημένοι να κολυμπάμε στο λάδι, τόσο που δεν υπάρχει σχεδόν καμιά μέρα που να μη βρίσκεται κάπου μέσα στη ζωή μας,

συχνά το ξεχνάμε και μας το θυμίζουν οι ξένοι φίλοι που όλο και περισσότεροι το ανακαλύπτουν και λατρεύουν αυτήν τη αρχαία μας

συνήθεια. Μα ειδικά αυτή την εποχή ο “χρυσός” καρπός έχει την τιμητική του.

Η ελαιοκαλλιέργεια στην Κάρπαθο καλύπτει το μεγαλύτερο ποσοστό από την καλλιεργούμενη έκταση του νησιού. Σύμφωνα με στοιχεία του

Ελαιοκομικού Μητρώου (2011) στο νησί υπάρχουν 1.362 ελαιοκαλλιεργητές που καλλιεργούν 3.607 τεμάχια συνολικής έκτασης 12.525

στρέμματα με 126.000 δέντρα με περισσότερα από τα μισά να βρίσκονται στην περιφέρεια της Ολύμπου.

Ο παραγόμενος ελαιόκαρπος χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο για παραγωγή ελαιολάδου και λιγότερο για παραγωγή επιτραπέζιας ελιάς.

Στην Κάρπαθο υπάρχουν επτά ελαιοτριβεία αλλά τα τελευταία χρόνια λόγω παλαιότητας έχουν έγκριση και λειτουργούν μόνο τα τρία από

αυτά, σε Πηγάδια, Μεσοχώρι και Όλυμπο. Μάλιστα ειδικά για φέτος το Επαρχείο Καρπάθου έδωσε την άδεια λειτουργίας στα αναφερόμενα

τρία φυγοκεντρικά λιοτρίβια, ενώ όπως ανέφερε ο ίδιος ο Έπαρχος, κ. Γιάννης Μηνατσής: “μετά το τέλος της φετινής συγκομιδής αρκετά

πρέπει να αλλάξουν και να εκσυγχρονισθούν, αν θέλουν να λειτουργήσουν και την επόμενη χρονιά”!

Η πρώτη Ελληνική αναφορά για τη χλωρίδα της Καρπάθου μοιάζει με ντοκουμέντο και θα έπρεπε να έχει δοθεί και διαβαστεί από όλους.

Αφορά τα δάση, όλες τις καλλιέργειες, αλλά και την καρπάθικη Ελιά και γράφτηκε μόλις 3 χρόνια μετα από την ενσωμάτωση, το Μάη του

1947 ο δασάρχης και διορισμένος εποχιακός γεωπόνος Π. Α. Στρίκης έκανε αυτοψία στο νησί.

Εκεί αναφέρεται ότι υπήρχαν 110.000 ώριμες Ελιές και περίπου 40.000 νεαρά δενδρύλια! Ο κύριος όγκος τους από τότε βρισκόταν στην

ευρύτερη περιοχή της Ολύμπου, ενώ για τον μελετητή το νησί είναι ένας άριστος τόπος για την καλλιέργεια Ελιάς.

Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι η Κάρπαθος θα μπορούσε να έχει 500.000 δέντρα! Αντιγράφουμε την περιγραφή του γεωπόνου: “εάν ο

καρπάθιος ελαιοκόμος απολαμβάνει σήμερα ολιγότερων εκ των ελαιώνων του, τούτο οφείλεται εις το γεγονός ότι δεν εφαρμόζει τους

επιστημονικούς όρους καλλιέργειας…τα περισσότερα δέντρα είναι αφημένα στη τύχη τους, ακλάδευτα και ακαλλιέργητα, αναπτύχθηκαν εις

ύψος αρκετά μεγάλο και σχημάτισαν πολλούς άκαρπους κλάδους, παρέχοντα ξύλα αντί καρπού”! Στην έκθεση Στρίκη που δημοσιεύτηκε το

1952 στην εφημ. Καρπαθιακή θα επανέλθουμε με σύγκριση νεωτέρων στοιχείων.

Σύμφωνα με στοιχεία της Διεύθυνσης Αγροτικής Οικονομίας της Καρπάθου, η παραγωγή ελαιολάδου κυμαίνεται από 21.697 κιλά έως

481.430 κιλά με μέσο όρο τα 128.005 κιλά. Τα τελευταία χρόνια η παραγωγή σταθεροποιείται λίγο πάνω από τα 100.000 κιλά.

Όπως όλα δείχνουν η φετινή θα είναι μια εξαιρετική χρονιά για την παραγωγή καρπάθικου Ελαιολάδου και θα ξεπεράσει κατά πολύ το μέσο

όρο.

Ο ιδιοκτήτης ενός από τα τρία καρπάθικα λιοτρίβια, ο κ. Νικός Χουβαρδάς, εκτιμά ότι μόνο από το ελαιοτριβείο του, στα Πηγάδια, θα βγουν

φέτος περίπου 150 τόνοι ελαιολάδου. Ο ίδιος έχει επενδύσει στην τυποποίηση και στη συσκευασία και έχει δημιουργήσει το μοναδικό

πιστοποιημένο εμφιαλωτήριο του νησιού. Συσκευάζει από 250ml μέχρι 5 λίτρα και φέτος υπολογίζει ότι θα ετοιμάσει πέρίπου 10 τόνους που

προορίζονται για την εσωτερική αγορά. Ο κος Χουβαρδάς στέλνει κάθε χρόνο δείγματα στο χημείο και το καρπάθικο λάδι κερδίζει σταθερά

έναν σημαντικό τίτλο: “Αριστο Παρθένο Ελαιόλαδο Καρπάθου”.

Ποιά όμως είναι η ελιά;

Το επιστημονικό όνομα της ελιάς είναι “olea europaea” στα λατινικά και ανήκει στην οικογένεια των Oleaceae. Είναι είδος υποτροπικό, αειθαλές

και αναπτύσσεται σε δέντρο ή θάμνο. Χαρακτηρίζεται για τη μακροζωία της και στη Μεσόγειο υπάρχουν δέντρα πολλών εκατοντάδων ετών. Αν

για οποιοδήποτε λόγο καταστραφεί το υπέργειο τμήμα του, εύκολα αναγεννάται.

Έχει πλούσιο ριζικό σύστημα, που το μεγαλύτερο μέρος του είναι επιφανειακό, αλλά αυτό το κάνει ιδιαίτερα ανθεκτικό στα ξηρά και άγονα

εδάφη. Το βάθος που αναπτύσσεται είναι τα 15-20 ή το πολύ 50-60 και σπάνια τα 100-120 εκατοστά. Στην αναζήτηση νερού στα αμμώδη ή

πετρώδη εδάφη, μπορεί να φτάσει τα 6 μέτρα βάθος.

Η ελιά ήταν το δώρο της Θεάς Αθηνάς στους Αθηναίους και η αγριελιά το δώρο του Ηρακλή ή των Κουρητών (Ιδαίοι ∆άκτυλοι) στην Ολυμπία.

Σήμερα, η επικρατέστερη θεωρία θέλει την ελιά να μεταφέρεται από τη Συρία στους Φοίνικες και από αυτούς στην Κρήτη, την Κύπρο και την

Αίγυπτο. Στη συνέχεια μέσω των Μινωιτών διαδίδεται η καλλιέργεια της ελιάς στον Ελλαδικό χώρο και με τους αποίκους στις άλλες περιοχές

της Μεσογείου, κάτω Ιταλία, Σικελία, νότια Γαλλία, βόρεια Αφρική, Μικρά Ασία. Πολλοί είναι οι ερευνητές, παλαιοβοτανολόγοι, αρχαιολόγοι,

αλλά και γλωσσολόγοι, που διατυπώνουν την άποψη ότι η ελιά είναι δένδρο της Ελλάδας και η σχέση των Ελλήνων μ ́ αυτήν, σταθερή και

διαχρονική.

Ο Παυσανίας, αναφέρει, ότι ο Καλλίμαχος κατασκεύασε και αφιέρωσε στη θεά Αθηνά ένα χρυσό λύχνο, που οι Αθηναίοι γέμιζαν με λάδι μια

φορά το χρόνο.

Ο λύχνος, όμως, έκαιγε μέρα νύκτα μέχρι την επόμενη χρονιά, χωρίς να τελειώνει το λάδι του! Κάπου εδώ μπλέκεται και η Κάρπαθος, δεν

αναφέρεται αν το λάδι ήταν καρπάθικο, όμως το φιτίλι του λυχναριού λέγεται ότι ήταν κατασκευασμένο από καρπάθικο φυτό που από αυτό

πήρε το όνομα της η Κάρπαθος (Κάρπασον)!

Η ελιά της Καρπάθου είναι κυρίως ποικιλία Κορωνέικη ( Olea europaea var . Mastoides): Καλλιεργείται στην Πελοπόννησο, την Κρήτη και τα

Ιόνια νησιά και είναι γνωστή με τα ονόματα Ψιλολιά, Λανολιά, Λαδολιά.

Η ποικιλία αυτή είναι εξαιρετική για την παραγωγή ελαιολάδου.

Ωστόσο, στην Κάρπαθο φτιάχνουν επιτραπέζιες ψιλολιές και παρά τη φτωχή τους σάρκα είναι εξαιρετικές τόσο σε γεύση όσο και άρωμα. Για

τον τυχερό είναι αξέχαστο το φρέσκο λάδι πάνω στο καρπάθικο ζυμωτό ψωμί, το καϊκι όπως λέγαν οι παλιότεροι! Μα είναι ευλογία αν

υπάρχει και καμιά Σποϊτικη σαρδέλλα τότε ο θησαυρός είναι ανεκτίμητος!

Μια ακόμη ξενάγηση στους ελαιώνες της Καρπάθου θα μας κάνει ο σημερινός γεωπόνος του Δήμου κ. Γιάννης Λαχανάς, που εκτός από

ελαιοπαραγωγός ήταν και για 24 χρόνια (1985-2009) ο υπεύθυνος για την δακοκτονία σε όλο το νησί:

“Καταρχήν να ξεκαθαρίσουμε ότι εδώ, στην Κάρπαθο, δεν έχουμε ελαιοπαραγωγούς, αλλά πρέπει να μιλάμε για ιδιοκτήτες ελιών, αυτός

είναι ο δόκιμος χαρακτηρισμός για τους Καρπάθιους που δεν έχουν μεγάλους ελαιώνες, ο κλήρος είναι μικρός και τις περισσότερες φορές

δύσβατος, έσοδα σπάνια φέρνει και ουσιαστικά τον συντηρούν για συναισθηματικούς λόγους. Για να μην ρημάξει! Αυτό αποδεικνύεται από

το γεγονός ότι σχεδόν όλοι ασχολούνται με τις ελιές μονάχα τη στιγμή τους μαζέματος και μέχρι το λάδι να μπει στα δοχεία”.

Ερ: υπάρχουν κι άλλα θέματα φροντίδας που θα έπρεπε να απασχολούν τους Καρπάθιους ελαιοπαραγωγούς;

“Εμείς κατά κανόνα ασχολούμαστε με τους ελαιώνες μόνον όταν μαζεύουμε τις ελιές, δεν είναι στην κουλτούρα του Καρπάθιου η φροντίδα

της ελιάς. Στο μάζεμα κάνουμε και ένα κλάδεμα και έπειτα ξαναθυμόμαστε τα λιοστάσια όταν πέφτει ο Δάκος! Κι όμως μια βδομάδα μετά το

μάζεμα των ελιών, είναι αναγκαίο να κάνουμε τα δέντρα μας ένα “μπάνιο” με ένα χαλκούχο φάρμακο. Αφού το δέντρο μετά από κάθε

μάζεμα είναι πληγωμένο, πρέπει λοιπόν να περιορίσουμε την εισαγωγή ασθενειών και έτσι να γλυτώσουμε τα “καρκινώματα” (εξογκώματα,

ασθένεια ελιάς). Ο ψεκασμός αυτός δεν επηρεάζει την ποιότητα, αντίθετα κάνει το δέντρο μας ανθεκτικότερο”.

Ερ: Και με το Δάκο, τι γίνεται;

“Μέχρι το 2009, ήμουν ο υπεύθυνος του ψεκασμού, από τότε άλλαξε ο τρόπος διαχείρισης και ο ψεκασμός της Δωδεκανήσου δίνεται

συνολικά σε έναν υπερ-εργολάβο. Παρατηρείτε το φαινόμενο της αργοπορίας εκκίνησης των ψεκασμών, με αποτέλεσμα να χτυπιέται και να

χάνεται ένα μεγάλο μέρος (φτάνει ακόμη και το 30%) από την παραγωγή. Η λύση ανάγκης μέχρι σήμερα ήταν η αυτοοργάνωση και ο

ψεκασμός από τους ιδιοκτήτες”.

Ερ: Το λάδι της Καρπάθου ξεχωρίζει; ποια είναι η δική σας άποψη;

“Από την εμπειρία και τις γνώσεις μου θα μπορούσα να πω ότι το λάδι μας στέκεται δίπλα στα παγκοσμίως βραβευμένα λάδια από το Λασίθι

της Κρήτης. Τόσο τα εδάφη, όσο και το μικροκλίμα των δυο τόπων είναι πολύ κοντά, έτσι και σύμφωνα με τις χημικές αναλύσεις και το δικό

μας καρπάθικο λάδι είναι σταθερά σπουδαίο. Έχει άρωμα, εξαιρετική ποιότητα και θα μπορούσε να είναι πολύ καλύτερο αν φροντίζαμε

περισσότερο τα δέντρα μας και αν ακολουθούσαμε με προσοχή όλους τους κανόνες σε όλα τα στάδια παραγωγής”.

Για τους πιο παλιούς η εποχή του λαδιού φέρνει ένα μεστό άρωμα μνήμης γεμάτο από φιλία και αδελφική δέσμευση, αφού σε εκείνες τις

πιο φτωχές εποχές, ο ένας δάνειζε τα χέρια και το σώμα του στον γείτονα, ενώ ακριβώς το ίδιο επαναλάμβανε ο άλλος, έτσι στηνόταν ένα

πρωτότυπο “συνεργείο” και μάζευαν όλοι μαζί τις ελιές τους, σε μια παρέα!

Έκαναν τις λεγόμενες Αργαδιές, όπου πέρα από την πολύωρη και κουραστική δουλειά, ήταν ο ιδρώτας για τον κοινό στόχο, το λάδι της

χρονιάς, που ένωνε τους ανθρώπους και τους έφερνε στ΄αλήθεια κοντά. Γιατί η ελιά δε θέλει λόγια, θέλει χέρια!

Η αναγκαστική μετανάστευση ρήμαξε και αυτόν το τόπο και άφησε μοναχά και πολλές φορές αμάζευτα τα γέρικα δέντρα που περίμεναν

μάταια το φιλότιμο καρπάθικο χέρι. Έπειτα ήρθαν οι οικονομικοί μετανάστες, σαν τις μέλισσες, αρκετοί από αυτούς είδαν και εκτίμησαν το

“δώρο”, έτσι πρόθυμα ανέλαβαν τη δουλειά. Όμως τα τελευταία χρόνια το σκληρό πρόσωπο της κρίσης και η ανάγκη για επιβίωση έσπρωξε

και πάλι τους ιδιοκτήτες στα ιερά τους δέντρα.

Ο θησαυρός για τους Καρπάθιους δεν είναι μόνο οι παραλίες, ο ήλιος και η θάλασσα. Για τους μυημένους η αύρα κάθε μικρής λεπτομέρειας

κράτα τη μοναδικότητα ενός τόπου που έχει ποτίσει ολάκερες γενιές μέχρι το μεδούλι, έχει ξεπεράσει ακόμη και τις πολύχρωμες

αναγκαστικές σημαίες που βίαια το σκέπασαν και το ταλαιπώρησαν. Σήμερα εξακολουθεί να στέκει αγέρωχο σαν μια ελιά ή σα μια μάνα, το

ίδιο δεν είναι; που περιμένει εκείνον τον τυχερό, που θα προσέξει τα Θεϊκά της δώρα.

Φάε λάδι και έλα βράδυ λοιπόν, μα μην πάει το μυαλό σας στο πονηρό, πρόκειται για μια λαϊκή ρήση και σημαίνει ότι αρκεί λίγο λάδι για να

δουλεύει κανείς όλη μέρα, θα έχει δύναμη μέχρι το βράδυ χωρίς να βάλει μπουκιά στο στόμα του!

Όσο για τους πίνακες που συνοδεύουν το κείμενο είναι δημιουργίες του μοναδικού Καρπάθιου (Ολυμπίτη) Βασίλη Χατζηβασίλη (1938-

2005) του λαϊκού ζωγράφου συμβόλου της Καρπάθου γνωστού και ως ο “Θεόφιλος του Νότου” και παραχωρήθηκαν από τον γυιο του

Γιάννη Χατζηβασίλη, ένα εξαιρετικό, φωτεινό μυαλό και σπουδαίο καλλιτέχνη που αγωνίζεται κι αυτός για τον τόπο του.

* Το εκάστοτε άρθρο απηχεί στις απόψεις του συντάκτη του. 

iPorta.gr