Γιάννης Καραχισαρίδης

Η παγκόσμια οικονομία είναι ένα παράξενο μείγμα χάους και τάξης. Ένα περίπλοκο σύμπλεγμα με αντίρροπες δυνάμεις, που μόνο προσωρινά φαίνεται να ισορροπούν, αλλά σύντομα ρίχνονται και πάλι στη μάχη. Οι ομάδες συμφερόντων έχουν πολλαπλασιαστεί σε τέτοιο βαθμό, που πλέον κανείς δεν έχει το πάνω χέρι με βεβαιότητα και σε μόνιμη βάση. Βγαίνοντας απ’ τον Μεσαίωνα οι άνθρωποι αναζητούσαν τρόπους για μια πιο δίκαιη κατανομή του πλούτου. Έχουν πετύχει πολλά σ’ αυτόν τομέα, όσο κι αν φαίνεται ότι η ανισοκατανομή παραμένει ανίκητη. Σ’ ένα τοπίο όπου η σκέψη ελεύθερα παράγεται και διακινείται, όπου η επιστημονική έρευνα έχει δώσει λύσεις σε πολλά θέματα της καθημερινής μας ζωής, η διανομή του πλούτου συνεχίζει να είναι ένας γρίφος. Παλιότερα τα πράγματα ήταν πιο σαφή. Η δύναμη της εξουσίας και ο πλούτος ήταν ένα ευδιάκριτο δίδυμο. Αυτό έδινε στους καταπιεσμένους έναν οφθαλμοφανή και σταθερό αντίπαλο. Τώρα όμως το τυχαίο έχει μπει για τα καλά στο παιχνίδι. Η άνοδος κι η πτώση είναι πιο συχνό φαινόμενο και κάποιος μπορεί τάχιστα να γίνει Κροίσος και την επομένη να διαβεί τη πόρτα της φτώχειας.

Μέσα σ’ ένα τέτοιο ανεξερεύνητο περιβάλλον ο πλανήτης υποδέχθηκε τη κρίση του 2008. Αμέσως αυτοί που απλοποιούν τα πάντα εκφώνησαν τη χωρίς περίσκεψη εκτίμηση τους : Ο καπιταλισμός φταίει! Μια εκτίμηση ή μάλλον ένα πρόχειρο σύνθημα, που δεν μπορούσε να ερμηνεύσει απολύτως τίποτα. Απλά μας υπενθύμιζε αυτό που όλοι ξέρουμε. Ότι ο καπιταλισμός από τη φύση του δεν ενδιαφέρεται για μια δίκαιη κατανομή του πλούτου – εφ’ όσον αποσκοπεί μόνο στο κέρδος. Παράλληλα όμως ξεχνούσαμε ότι αυτό το σύστημα χάρισε στις κοινωνίες ανάπτυξη, ευμάρεια, γνώση και δημοκρατία. Ο καπιταλισμός ήταν αυτός, που τη δυνατότητα της ευκαιρίας για μια καλύτερη ζωή, τη διέσπειρε σε μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού. Όλα αυτά ήταν που του χάρισαν ανθεκτικότητα μέσα στο χρόνο και ευρύτερη αποδοχή στις σύγχρονες κοινωνίες. Η δεδομένη άδικη φύση του, απλά του στέρησε και το τελευταίο ίχνος δημοφιλίας. Το να λέμε λοιπόν «ο καπιταλισμός φταίει» μοιάζει πιο πολύ με θρησκευτικό αφορισμό, παρά με ουσιαστική επίγνωση όσων συμβαίνουν γύρω μας.

Η πρόβλεψη των οικονομικών κρίσεων δεν είναι καθόλου απλή. Πιο εύκολο είναι να προβλέψουμε ανατροπές στα καιρικά φαινόμενα ή να μιλήσουμε για πρόγνωση των σεισμών. Οι κρίσεις του καπιταλισμού πάντα έρχονται απροειδοποίητα και παρ’ όλο που μιλάμε με ευκολία για τη κυκλική τους συχνότητα, ποτέ κανείς δεν μπόρεσε να προβλέψει τη χρονική στιγμή, αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Η πρόβλεψη αυτών των κρίσεων μοιάζει τελικά με ένα μόνιμα χαμένο στοίχημα. Οι επιστήμονες της οικονομίας είναι σε θέση μόνο να ερμηνεύουν γεγονότα που ήδη έχουν συμβεί. Τα εργαλεία που χρησιμοποιούν, πληθωρισμός, ύφεση, ανάπτυξη, εμπορικά ισοζύγια, παραγωγικότητα, οικονομομετρία και πλήθος άλλων δεν είναι σε θέση να προβλέψουν και συχνά δεν είναι σε θέση ούτε καν να ερμηνεύσουν. Κι αυτό δεν οφείλεται σε κάποιου είδους ανικανότητα, αλλά σε αυτό που εντόπισε – χάρις στη τεράστια εμπειρία του – ο Σόρος, πριν περίπου 15 χρόνια : Στην οικονομία, η πληροφορία και κατ’ επέκταση η ανάλυση είναι μόνιμα ελλιπής. Κανείς δεν μπορεί να έχει ασφαλείς πληροφορίες, γιατί την ίδια ώρα, ένας μεγάλος αριθμός οικονομικών πράξεων που λαμβάνουν χώρα είναι σε θέση να τις αχρηστεύσουν τελείως ή να τις δικαιώσουν. Οπότε η αβεβαιότητα είναι η κορωνίδα της οικονομικής διαδικασίας κι όποιος λέει ότι σίγουρα ξέρει, θα πρέπει να το ξανασκεφτεί.

Ακόμα κι όταν η κρίση είχε ξεσπάσει το 2008, ένα χρόνο μετά, μόνο σποραδικές φωνές έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου. Σχεδόν όλοι μας απολαμβάναμε τον ύπνο του δικαίου, ελπίζοντας – μάλλον θεωρώντας βέβαιο – ότι τίποτα δεν θα μας αγγίξει. Κι όταν στις αρχές του 2010 αναζητήσαμε καινούρια δανεικά, οι αγορές που απλόχερα μέχρι τότε μας τροφοδοτούσαν, ξαφνικά – κι όχι αναίτια – κοντοστάθηκαν. Αναζητήσαμε τη λύση στην Ευρωπαϊκή Ένωση κι έτσι προσήλθαν στη ζωή μας τα μνημόνια. Και για τέταρτο χρόνο ζούμε τη μεγάλη ψευδαίσθηση. Ότι δηλαδή το μνημόνιο είναι η αιτία των βασάνων μας κι όχι η κρίση. Μια απλή συμφωνία χρηματοδότησης έγινε στη χώρα μας το πεδίο της μεγαλύτερης πολιτικής και κοινωνικής διαμάχης, εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Την έννοια της μετάθεσης την έχει διατυπώσει πολύ αναλυτικά ο Φρόυντ. Κι εμείς υφιστάμεθα τα αποτελέσματα αυτής της μετάθεσης. Η πραγματικότητα έχει μεταφερθεί σ’ έναν τόπο φαντασίας, όπου συγκρούονται «ιδέες» κι επιχειρήματα διεκδικώντας ένα άδειο πουκάμισο. Όσοι νομίζουν ότι «εφαρμόζουν» το μνημόνιο διακατέχονται από ασήκωτες ενοχές κι όσοι «υψώνουν τη σημαία της ελευθερίας» έχουν στήσει με τη φαντασία τους έναν κόσμο έτη φωτός μακριά απ’ τη πραγματικότητα.

Καλά όλα αυτά, αλλά ποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι ο κόσμος δεν υποφέρει, ότι οι συνθήκες δεν έχουν χειροτερεύσει δραματικά; Κανείς φυσικά. Αν όμως τίποτα απ’ όλα αυτά δεν συνέβαιναν, τότε δεν θα είχαμε κρίση. Αν η λιτότητα εξαφανιστεί ως δια μαγείας και η ανάπτυξη μας χαρίσει τα δώρα της, τότε δεν θα μιλάμε πια για κρίση. Κρίση χωρίς να επηρεάζεται το βιοτικό επίπεδο δεν έχει καταγραφεί στην ιστορία της ανθρωπότητας. Τέσσερα χρόνια τώρα, βουτηγμένοι στα παρεπόμενα της κρίσης δεν μπορούμε να βρούμε έναν προσανατολισμό. Όλοι διακηρύσσουν σχέδια εξόδου, πιο πολύ γιατί αυτό επιτάσσει η ανάγκη. Και παραβλέπουμε το ενδιάμεσο, αλλά ζωτικό στάδιο. Ένα σχέδιο κατανόησης, μια προσπάθεια δηλαδή να δούμε τη μεγάλη εικόνα που μας περικλείει. Κάτι τέτοιο μοιάζει ανέφικτο όσο η ομίχλη του μνημονίου διαμορφώνει τη σκέψη μας και συντηρεί αντίπαλα στρατόπεδα.