Νίκος Βασιλειάδης

“τοῦ δὲ θέρους εὐθὺς ἀρχομένου Πελοποννήσιοι καὶ οἱ ξύμμαχοι τὰ δύο μέρη ὥσπερ καὶ τὸ πρῶτον ἐσέβαλον ἐς τὴν Ἀττικήν (ἡγεῖτο δὲ Ἀρχίδαμος ὁ Ζευξιδάμου Λακεδαιμονίων βασιλεύς), καὶ καθεζόμενοι ἐδῄουν τὴν γῆν. καὶ ὄντων αὐτῶν οὐ πολλάς πω ἡμέρας ἐν τῇ Ἀττικῇ ἡ νόσος πρῶτον ἤρξατο γενέσθαι τοῖς Ἀθηναίοις, λεγόμενον μὲν καὶ πρότερον πολλαχόσε ἐγκατασκῆψαι καὶ περὶ Λῆμνον καὶ ἐν ἄλλοις χωρίοις, οὐ μέντοι τοσοῦτός γε λοιμὸς οὐδὲ φθορὰ οὕτως ἀνθρώπων οὐδαμοῦ ἐμνημονεύετο γενέσθαι. Οὔτε γὰρ ἰατροὶ ἤρκουν τὸ πρῶτον θεραπεύοντες ἀγνοίᾳ, ἀλλ᾽ αὐτοὶ μάλιστα ἔθνῃσκον ὅσῳ καὶ μάλιστα προσῇσαν, οὔτε ἄλλη ἀνθρωπεία τέχνη οὐδεμία· ὅσα τε πρὸς ἱεροῖς ἱκέτευσαν ἢ μαντείοις καὶ τοῖς τοιούτοις ἐχρήσαντο, πάντα ἀνωφελῆ ἦν, τελευτῶντές τε αὐτῶν ἀπέστησαν ὑπὸ τοῦ κακοῦ νικώμενοι”… 

Ο Θουκυδίδης, που θεωρείται ο πατέρας της αντικειμενικής ιστοριογραφίας , ζώντας ο ίδιος από κοντά τα γεγονότα του Πελοποννησιακού Πολέμου, και έχοντας ιαθεί από τη φοβερή αρρώστια, που έπληξε την Αθήνα, στο δεύτερο βιβλίο της Ιστορίας του (Θουκ. ΙΙ 2.47-255) αφιερώνει εννέα κεφάλαια στον πρωτοφανή λοιμό που έπληξε την πόλη –κράτος της Αθήνας στο δεύτερο έτος του πολέμου το 430 π. Χ.. Αναφέρεται σε αυτόν κυρίως με τη λέξη η νόσος και περιγράφει με εξαντλητικές λεπτομέρειες τόσο τα συμπτώματα της, όσο και τα παρεπόμενα αυτής της πανδημίας.

«Eντονοι πονοκέφαλοι, ψηλός πυρετός, φλόγωση και κοκκίνισμα των ματιών, φτέρνισμα και στη συνέχεια η νόσος έφτανε στο στήθος προκαλώντας δυνατό βήχα. Ο πυρετός ήταν τόσο ψηλός που οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να ανεχθούν ούτε τα ρούχα τους και ήθελαν να είναι γυμνοί, ενώ κάποιοι έπεφταν στις στέρνες τυραννισμένοι από ακατάπαυστη δίψα, αλλά όσο κι αν έπιναν δεν μπορούσαν να τη σβήσουν. Η νόσος ήταν τέτοια, ώστε οι λέξεις δεν φτάνουν για να την περιγράψουν και χτυπούσε τόσο βαριά που δεν ήταν δυνατό να αντέξει η ανθρώπινη φύση και οι περισσότεροι πέθαιναν την έβδομη ή την ένατη μέρα».

Νόμοι τε πάντες ξυνεταράχθησαν οἷς ἐχρῶντο πρότερον περὶ τὰς ταφάς, ἔθαπτον δὲ ὡς ἕκαστος ἐδύνατο” (Δεν τηρούσαν πια καμιά από τις τελετές για την ταφή των νεκρών κι ο καθένας έθαβε τους δικούς του όπως μπορούσε).

Οι εικόνες αυτές θα μπορούσαν να είναι μια ακόμη περιγραφή των τραγικών εικόνων της Ιταλίας ,της Ισπανίας, ή της Αμερικανικής Ηπείρου όταν κτυπήθηκαν στο πρώτο κύμα του COVID19. Οι πρακτικές και τα έθιμα ταφής είχαν εγκαταλειφθεί. Ο συνήθης τρόπος ήταν η καύση (ίσως και για λόγους προστασίας), αλλά πολλοί άνθρωποι, που δεν είχαν ούτε το χρόνο ούτε την οικονομική άνεση να έχουν δική τους πυρά, έριχναν τον δικό τους νεκρό σε πυρά στην οποία καίγονταν συγγενείς άλλων.

Σήμερα αιώνες μετά αυτή η  σύγχρονη επιδημία έχει ανατριχιαστικά τα ίδια χαρακτηριστικά με εκείνη της Αθήνας του 430 π.Χ και  δυστυχώς η τεχνολογικά προηγμένη μας εποχή δεν μπορεί να κάνει τίποτε περισσότερο από το να παρακολουθεί τα τεκταινόμενα – όπως και οι Αθηναίοι του Χρυσού Πέμπτου αιώνα – άφωνη και ανήμπορη μέχρι σήμερα – να επέμβει αποτελεσματικά. Κυρίως όμως να αποτρέψει  την κατάρρευση των κοινωνικών φραγμών και αξιών που επέφερε η νόσος καθώς αυτή δημιούργησε συνθήκες παράνοιας, αφού οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι ζουν υπό καθεστώς θανατικής καταδίκης. Τότε, σύμφωνα με τον Θουκιδίδη, επικράτησαν φαινόμενα περιφρόνησης των νόμων, άλλοι άρχισαν να ξοδεύουν αλόγιστα τις περιουσίες τους, καθώς θεωρούσαν ότι οι μέρες τους είναι μετρημένες, και άλλοι επεδείκνυαν ανέντιμη συμπεριφορά, καθώς δεν πίστευαν ότι η αρετή θα τους σώσει από τον θάνατο.

Συνέπειες που επέδρασαν στην κοινωνική τους συμπεριφορά (απειθαρχία στους νόμους) αλλά και στη στάση τους απέναντι στον πάσχοντα συνάνθρωπο και κυρίως στους βασιλείς και τους θεούς της πόλης.

Γιατί αναμφισβήτητα  μπροστά σε έναν λοιμό, οι ηγέτες οι οποίοι λαμβάνουν τις αποφάσεις εκ μέρους του συνόλου, όπως μπορούμε να δούμε στην Ιλιάδα, (Η ραψωδία Α της Ιλιάδας αφηγείται τον λοιμό που στέλνει ο Απόλλωνας στα στρατεύματα των Αχαιών για να τιμωρήσει την ύβρη του Αγαμέμνονα (στ.61 εἰ δὴ ὁμοῦ πόλεμός τε δαμᾷ καὶ λοιμὸς Ἀχαιούς),  ή στον Οιδίποδα τύραννο καθώς και στην Ιστορία του λοιμού της Αθήνας του Θουκυδίδη, φαίνεται να ενσαρκώνουν στα μάτια του λαού  την πηγή του μιάσματος και της επιδημίας.

Το “βασιλικό”  σώμα αποτελεί σημείο αναφοράς κάθε επιδημικής αφήγησης, ειδικότερα όταν αυτό πλήττεται όπως τα σώματα των κοινών θνητών-πολιτών. Και όπως το απρόσβλητο του βασιλικού σώματος τίθεται υπό αμφισβήτηση στις επιδημικές αφηγήσεις, κατ’ ανάλογο τρόπο πλήττεται και το σώμα των Νόμων, ενώ γίνονται όλο και πιο δυσδιάκριτα τα όρια του των κοινωνιών που αυτοί ρυθμίζουν.

Τα όρια σωστού και λάθους, ηθικού και ανήθικου, υγιούς και νοσηρού αμφισβητούνται, καθώς μαζί με τις Αρχές και τους Νόμους μιας κοινωνίας πλήττεται και η ως τότε παγιωμένη της ταυτότητα.

Ο Εμμανουήλ Λιμενίτης  στο “Θανατικό της Ρόδου” περιγράφει  το χωρίο της Βίβλου, όπου ο βασιλιάς Δαβίδ, όταν ο λαός του αποδεκατίζεται, για να τον σώσει, απεκδύεται τα βασιλικά του ρούχα και περιφέρεται στην έρημο ζητώντας από τον Θεό να σκοτώσει εκείνον και όχι τον λαό . Η θυσία ή η καθαίρεση του ηγέτη προκειμένου να παύσει ο λοιμός, αποτελεί επίσης κεντρικό θέμα στην “Ασπασία”, του Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού (1813) όπου το ζήτημα του θανάτου του Περικλή φαίνεται να «απορροφά» όλα τα περιφερειακά γεγονότα και να αποτελεί τη μόνη έγνοια όλων των προσώπων της τραγωδίας.

Ο Περικλής ενσαρκώνει στο πρόσωπό του τον λοιμό και φεύγοντας από τη ζωή τον παίρνει μαζί του. Αντίστοιχα, ο βασιλιάς Όθωνας στην “Ξένη” του Εμμανουήλ Λυκούδη  1854 παρουσιάζεται να υπερβαίνει και αυτός τη θέση του και να προσπαθεί να δράσει ενάντια στην χολέρα, παρέχοντας βοήθεια στα θύματά της και χρησιμοποιώντας τον ίδιο του το μανδύα προκειμένου να σκεπάσει έναν άρρωστο .

Στον Βαρδιάνο στα Σπόρκα  του Παπαδιαμάντη όταν οι υγιείς έρχονται αντιμέτωποι με τους οργισμένους σπορκιασμένους στο τέλος του διηγήματος, προσπαθώντας να τους κατευνάσουν τους εξηγούν πως ο λαός, δηλαδή οι κάτοικοι του νησιού, δεν ευθύνεται για την κατάσταση τους, αντίθετα η Κυβέρνηση είναι αυτή που αδιαφορεί και τους αφήνει να πεθάνουν από ασιτία . 

Συνεπώς, οι έννοιες της εξουσίας, των νόμων και του ηγέτη λειτουργούν ως φορείς της επιδημίας, εκφράζουν δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο αυτή επιβάλλεται πάνω στους ανθρώπους. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που η αλληγορία της επιδημίας σχεδόν πάντα αντικατοπτρίζει ανελεύθερες συνθήκες και καθεστώτα.  Η επιδημία τρέπεται σε ηγεσία του τόπου, συγκεντρώνει στα χέρια της όλες τις εξουσίες, καθιστά άχρηστους τους γιατρούς, τους βασιλείς και τους ιερείς και επιβάλλει τους δικούς της σκληρούς, ανελέητους Νόμους.

Στον Λοιμό  του Αντρέα Φραγκιά οι άνθρωποι γίνονται απρόσωπα όντα,  αναγκασμένοι να υπακούουν στις εντολές του μεγαφώνου: μοναδικός τους σκοπός είναι να καθαρίσουν το νησί από τις μύγες και τα ποντίκια: «Κάτω στήν πολιτεία, ὁ πληθυσμός ἀγωνίζεται νά συλλέξει τἰς μύγες του και να ἐξοντώσει τά ποντίκια. Σ’ ὃλο τόν κόσμο δεν ὑπάρχει τίποτα πιο σπουδαῖο.  Καθένας σούρνει στήν πλάτη του ἓνα τεράστιο χρέος πού τοῦ φόρτωσαν κι ἒχει στό μυαλό του ἓνα ἒντομο πού πεταρίζει.» Οι κάτοικοι του νησιού στον Λοιμό  δεν έχουν ονόματα, έχουν μονάχα μια υποχρέωση: να υπακούουν τυφλά στις εντολές που τους δίνονται. Δεν έχουν ήθη, γιατί τα ήθη τους είναι η ηθική που τους επιβάλλεται από μια φωνή που κανείς δεν ξέρει από πού προέρχεται. Δεν έχουν ονόματα, γιατί είναι απλά ένα άβουλο πλήθος: «Ἒτσι πού καταντήσαμε, καθένας ἒγινε κι ἓνα ἐρωτηματικό». Η πραγματικότητα εξαρτάται από το τι εντολές έχουν δοθεί από τα μεγάφωνα, τα οποία φαίνεται να είναι η πραγματική πηγή του Λοιμού. Το ολοκληρωτικό καθεστώς είναι αυτό που παραλληλίζεται με την επιδημία και τελικά, ο λοιμός που απειλεί την κάθε κοινωνία  δεν είναι η ίδια η ασθένεια , αλλά λοιμική ψυχο-πνευματική παράκρουση που φτάνει στα όρια της εντομογονίας: άνθρωποι που σιγά σιγά και μεθοδικά  μεταμορφώνονται σε έντομα». Μια ασθένεια που κύριο γνώρισμά της  είναι να απαλείφει τα ανθρώπινα γνωρίσματα από τα θύματά της.