ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΤΗ ΡΟΔΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΣΚΑΝΔΑΛΙΔΗ:

«Η ΤΗΛΟΣ ΤΗΣ ΗΡΙΝΝΑΣ»

Στη μνήμη της Δέσποινας Παναγιωτάκη-Κωστίδη και της κόρης της, Μαίρης Κωστίδη·

στη μνήμη του Δημήτρη Κασσανδρινού, Διευθυντή του Γυμνασίου-Λυκειακών Τάξεων Τήλου·

ανθρώπων που συνέδεσαν τη ζωή τους και τις αναμνήσεις μου με το νησί της Τήλου

Ευχαριστώ πολύ τον κ. Σκανδαλίδη για την τιμή που μου έκανε να μου εμπιστευτεί την παρουσίαση του βιβλίου του. Η αλήθεια είναι ότι με το νησί της Τήλου με δένουν συναισθηματικοί δεσμοί, καθώς εκεί υπηρέτησα ως εκπαιδευτικός, καθηγήτρια φιλόλογος στο Γυμνάσιο-Λυκειακές Τάξεις Τήλου, κατά το σχολικό έτος 2013-2014.

To βιβλίο του κ. Σκανδαλίδη ξεκινά με χαιρετισμό της δημάρχου Τήλου, κ. Μαρίας Καμμά-Αλιφέρη, η οποία κάνει μια πολύ γλαφυρή παρουσίαση του πώς φαντάζονταν την Ήριννα στα παιδικά τους χρόνια: μελαχρινή, όμορφη κι ευαίσθητη, αλλά πάντα θλιμμένη, να υφαίνει στον αργαλειό της. Η κ. Καμμά συγκρίνει την ιστορία της Ήριννας με αυτήν της Τήλου: ένα πανέμορφο, ένα ευλογημένο νησί, με πολλές φυσικές πηγές κι αγαθά, που όμως φαινόταν καταδικασμένο μέχρι τη δεκαετία του ’90 στο μαρασμό, σε έναν αργό θάνατο, παρόμοιο με αυτόν της 19χρονης ποιήτριας. Μέχρι που οι Τηλιακοί, με σημαιοφόρο τον δήμαρχο Τάσο Αλιφέρη, αποφάσισαν να πάρουν τις τύχες του νησιού στα χέρια τους.

Ακολουθούν κάποια λόγια εισαγωγικά, στα οποία ο συγγραφέας δηλώνει εξαρχής τη δυσκολία του εγχειρήματός του: «Το να προσεγγίσεις ένα ποιητή, για να κρίνεις το έργο του και μάλιστα ύστερα από χιλιάδες χρόνια, είναι μια υπόθεση πάρα πολύ δύσκολη. Αν μάλιστα ο ποιητής πρέπει να κριθεί μόνον από ελάχιστους διασωθέντες στίχους, τότε τα πράγματα πλησιάζουν το σχεδόν ακατόρθωτο». Κι όμως, ο κ. Σκανδαλίδης απέδειξε ότι το δύσκολο εγχείρημα το έφερε εις πέρας με μεγάλη επιτυχία, διερευνώντας και διασταυρώνοντας τις πηγές του (αυτές τις λίγες και αντιφατικές, όπως γράφει ο ίδιος) και τεκμηριώνοντας με πολύ πειστικό τρόπο τις θέσεις του.

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Μέρος Πρώτο: η Τήλος, Μέρος Δεύτερο: η Ήριννα. Στο πρώτο μέρος εξετάζεται αρχικά η σημερινή Τήλος, με ακριβή στοιχεία για την ανθρωπογεωγραφία της (πληθυσμός, ακτογραμμές, βραχονησίδες). Ακολουθεί η ιστορία  του νησιού μέσα από μαρτυρίες του Στράβωνα, του Καλλίμαχου και του Στέφανου Βυζάντιου. Οι δύο τελευταίοι την αναφέρουν ως «Αγαθούσα», ενώ στα μεσαιωνικά κείμενα επικρατεί το όνομα «Επισκοπή» ή «Πισκοπή», όνομα που θα παραμείνει στα επίσημα κείμενα μέχρι την παράδοση της Τήλου ως μέλους του Δωδεκανησιακού Συμπλέγματος το 1945 από τους Γερμανούς στους Συμμάχους. (Το «Επισκοπή» μάλλον προέρχεται από το ομώνυμο ακρωτήριο στα νότια του νησιού.) Όσον αφορά στην ετυμολογία του σημερινού ονόματος «Τήλος», ο κ. Σκανδαλίδης επικαλείται τις πληροφορίες του αδελφού του, του αείμνηστου Μιχάλη Σκανδαλίδη, ακούραστου μελετητή των δωδεκανησιακών ιδιωμάτων. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον  Μιχάλη Σκανδαλίδη, το Τήλος φαίνεται να είναι όνομα προελληνικό, μικρασιατικής προέλευσης, καρικής ή λελεγικής, όπως τα νησωνύμια του Αιγαίου με κατάληξη -λος (π.χ. Δήλος, Σκόπελος, Κίμωλος, κ.λ.π.).

Η ιστορία της Τήλου εξετάζεται μέσα από τα μνημεία της και τα αρχαιολογικά  ευρήματα (παλαιοντολογικά, κλασικά, ελληνιστικά, βυζαντινά, ιπποτικά, ιταλικά, κλπ). Κυριαρχεί, βέβαια, η ανασκαφή στο σπήλαιο του Χαρκαδιού από τον καθηγητή Παλαιοντολογίας Ν. Συμεωνίδη το 1971, με την ανακάλυψη χιλιάδων τμημάτων νάνων ελεφάντων, ένα εύρημα τεράστιας σημασίας για την επιστήμη της Παλαιοντολογίας. Συγκεκριμένα, οι εκτιμήσεις των επιστημόνων οδηγούν στην άποψη ότι νάνοι ελέφαντες (ύψους 1,20-1,60 μέτρων) έζησαν στο νησί της Τήλου τα τελευταία 50.000 χρόνια κι εξαφανίστηκαν πριν από 4.000-3.500 χρόνια. Το πώς έφτασαν στο νησί παραμένει ένα πολύ γοητευτικό μυστήριο. Μια από τις θεωρίες είναι ότι πάτησαν το πόδι τους όταν ακόμη η Τήλος ήταν ενωμένη σε στεριά με τη Μικρά Ασία αποτελώντας τη λεγόμενη «Αιγηίδα».

Στη συνέχεια, ο κ. Σκανδαλίδης παραθέτει πληροφορίες του Ηροδότου σχετικά με τον αποικισμό της Σικελίας από τον επιφανή Τηλίνη ή Τηλίνο, ιεροφάντη του Απόλλωνα, τον 7^ο αιώνα. [Η απόδοση στα νέα ελληνικά του κειμένου του Ηροδότου είναι από έναν πολύ αξιόλογο φιλόλογο, τον Ηλία Σπυρόπουλο]. Τον 5^ο αιώνα π.Χ. η Τήλος γίνεται μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, ενώ το 42 π.Χ., ακολουθώντας τη μοίρα των Ροδίων αλλά και των άλλων νησιών, θα υποταχθεί στους Ρωμαίους. Ο χριστιανισμός διαδίδεται σε όλα τα Δωδεκάνησα νωρίς, αφού μαθαίνουμε ότι στην Α’ Οικουμενική Σύνοδο του 325 μ.Χ. πήραν μέρος οι επίσκοποι της Ρόδου και της Κω. Κατά τη βυζαντινή περίοδο η Τήλος αποτελεί τμήμα του θέματος της Σάμου.  Η σύντομη περιδιάβαση στην ιστορία του νησιού τελειώνει με την εύστοχη παρατήρηση του κ. Σκανδαλίδη ότι σημαντικότεροι αιώνες για το νησί υπήρξαν ο 5^ος και ο 4^ος π.Χ. (την άποψη αυτή συμμερίζεται και η ποιήτρια και λαογράφος Αθηνά Ταρσούλη). Γιατί; Γιατί τον 5^ο αιώνα γεννήθηκαν τα μεγάλα τέκνα της που αποίκισαν πόλεις στη Σικελία, ενώ τον 4^ο αιώνα γεννήθηκε η Μούσα του νησιού, η Ήριννα.

Από την ιστορία ο συγγραφέας μας περνάει στο μύθο και μέσα από την αχλή του ανασύρει τον Κάνδαλο Τήλο. Ο Κάνδαλος Τήλος ήταν γιος του Ποσειδώνα και της Αλίας κι αδελφός της Ρόδου (ο Ποσειδώνας κι η Αλία είχαν έξι γιους και μια κόρη). Όταν το παιδί μεγάλωσε κι αρρώστησε η μάνα του, ο Κάνδαλος Τήλος είδε στον ύπνο του τον Όνειρο, ο οποίος του έδωσε μια συμβουλή: να πας στο νησί της Τήλου να μαζέψεις βότανα, αν θέλεις να γίνει καλά η μάνα σου. Τότε ο Κάνδαλος Τήλος ανέβηκε μαζί με τους αδελφούς του, τους Τελχίνες, στην πιο ψηλή κορφή της Ρόδου, στον Αττάβυρο, για να δει το φωτεινό νησί της Τήλου. Κατόπιν ταξίδεψαν στην Τήλο και μάζεψαν τα ιαματικά βότανα, τα οποία γιάτρεψαν τη μάνα τους. Από αυτόν, τον Κάνδαλο Τήλο, πήρε το όνομα -σύμφωνα με το μύθο- το νησί. Ο κ. Σκανδαλίδης παρατηρεί με οξυδέρκεια σχετικά με τη μυθολογική προέλευση των ονομάτων: «Έτσι το είχαν συνήθειο οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Για το κάθε νησί έφτιαχναν κι ένα μύθο. Φαίνεται, όμως, πως όλοι οι μύθοι έχουν και έναν πυρήνα αλήθειας». Για παράδειγμα, υπάρχει η άποψη ότι το όνομα Τήλος μπορεί να προέρχεται από το βότανο τήλυς.

Από τα μνημεία του νησιού ξεχωρίζουν τα τμήματα του αρχαίου τείχους, ακόμα και μέσα στον οικισμό του Μεγάλου Χωριού και, φυσικά, τα κάστρα, βυζαντινά ως επί το πλείστον, χτισμένα πάνω σε ερειπωμένα τείχη κλασικής κι ελληνιστικής περιόδου, τα οποία θα επισκευάσουν οι Ιωαννίτες Ιππότες για την άμυνα του νησιού ενάντια στις επιδρομές και στους πειρατές. Ο κ. Σκανδαλίδης αφιερώνει κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες σελίδες στο θέμα «Πειρατές και Κάστρα», ένα ζήτημα πολύ καίριο, καθώς τα Δωδεκάνησα υπήρξαν πάντα ένα σταυροδρόμι θαλασσινών δρόμων ανάμεσα στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική.

Από τα επτά κάστρα του νησιού ξεχωρίζει εκείνο του Μεγάλου Χωριού, επιβλητικό, σε ύψωμα 250 μ., χτισμένο στα ερείπια ελληνιστικού τείχους. Αξιοσημείωτη είναι η επισήμανση του κ. Σκανδαλίδη σχετικά με την κατασκευή αυτών των κάστρων. Τονίζει ότι τα κάστρα κατασκευάστηκαν για την προστασία των νησιωτών από επίδοξους κατακτητές κι επομένως η δημιουργία τους δεν είναι αποτέλεσμα καταναγκασμού ή καταπίεσης, αλλά προϊόν ηθελημένης εργασίας από πλευράς των κατοίκων για την προάσπιση της ελευθερίας τους. Όπως υποστηρίζει κι ο Εμμανουήλ Παπαμανώλης, «τα κάστρα που κατασκευάσθηκαν από τους Βυζαντινούς και τους Ιππότες λειτούργησαν ως σύμβολα ελευθερίας του δωδεκανησιακού λαού». Ξεχωριστή θέση στα μνημεία κατέχουν επίσης τα ερείπια του Μικρού Χωριού, ιπποτικού οικισμού του 15^ου αιώνα, ο οποίος εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του τη δεκαετία του 1960, καθώς επίσης και το μεγαλύτερο μοναστήρι του νησιού, ο Άγιος Παντελεήμονας, άρρηκτα δεμένο με τη ζωή των απανταχού Τηλιακών, χτισμένο στα 1703 (η παράδοση, γράφει ο κ. Σκανδαλίδης, θέλει να κτίζεται από το μοναχό Ιωνά στα 1470 και να ανακαινίζεται στα 1703). Ο συγγραφέας με το συγκριτικό πνεύμα που τον διακατέχει γράφει: «Ο Άγιος Παντελεήμονας είναι για τους Τηλιακούς ό,τι ακριβώς για τους Συμαίους ο Πανορμίτης, για τους Χαλκήτες ο Άγιος Ιωάννης, για τους Πάτμιους ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, για τους Καστελλοριζιούς ο Άγιος Κωνσταντίνος». Και ό,τι ο Άγιος Σάββας για τους Καλυμνίους, θα προσέθετα εγώ. Το κεφάλαιο με τα μνημεία της Τήλου κλείνει με μια μνεία για τα αρχαία νομίσματα, χάλκινα και στον αριθμό 24, συγκεντρωμένα σήμερα σε συλλογές ελληνικών και ξένων μουσείων.

Ακολουθεί η αναφορά σε επιφανείς Τηλίους των αρχαίων χρόνων. Ξεχωρίζει ο Δεινομένης Α’, που μαζί με τον Τηλίνη, καθώς και Λίνδιους και Κρήτες αποικίζουν το νησί της Σικελίας τον 7^ο αιώνα, ιδρύοντας την πόλη Γέλα. Από το γένος των Δεινομενιδών που ζούσε στην Τήλο, γένος ιεροφαντών του Απόλλωνα και συγκεκριμένα από το Δεινομένη Β’, κατάγονται ο Γέλων και ο Ιέρων, από τις σημαντικότερες μορφές της σικελικής ιστορίας. Ολυμπιονίκες και οι δύο, με τον Πίνδαρο να τους συνθέτει ύμνους, κυβέρνησαν για δεκαπέντε χρόνια ως τύραννοι στις Συρακούσες. Επί των ημερών τους η σικελική πόλη γνωρίζει τη μεγαλύτερη ακμή της, με άνθιση στα γράμματα, τις τέχνες και τη φιλοσοφία. Ιδιαίτερα από την αυλή του Ιέρωνα πέρασαν μεγάλες προσωπικότητες, όπως ο Αισχύλος, ο Βακχυλίδης, ο Πίνδαρος και ο Σιμωνίδης, κ.α.

Οι αναφορές δεν περιορίζονται, όμως, μόνο στα αρχαία χρόνια. Ο συγγραφέας αφιερώνει αρκετές σελίδες του βιβλίου του και στη σύγχρονη Τήλο, με την ξεχωριστή χλωρίδα και πανίδα της, με τα 98 είδη πουλιών της (46 υπό εξαφάνιση), με το Πάρκο Τήλου και την ένταξη στο ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000, με τις πηγές νερού της και, βέβαια, με την προσωπικότητα του αείμνηστου Λάκωνα δημάρχου γιατρού Τάσου Αλιφέρη, ο οποίος λάτρεψε το νησί και το υπηρέτησε, μέχρι τον πρόωρο θάνατό του, δίνοντάς του δημιουργική πνοή κι ώθηση αναπτυξιακή.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου απαριθμούνται επιγραμματοποιοί της αρχαίας Ελλάδας, από τους οποίους βρίθει το Αρχιπέλαγος του Αιγαίου. Ακολουθούν κάποιες ενδιαφέρουσες σκέψεις σχετικά με αυτό που ο συγγραφέας μας αποκαλεί ‘ενδογλωσσική μετάφραση’ της λυρικής ποίησης. Είναι, πράγματι, δύσκολο, να αποδώσει κανείς στα νέα ελληνικά το πρωτότυπο αρχαίο λυρικό ποίημα χωρίς να χαθούν η μαγεία του,  η πνοή κι ο ρυθμός των στίχων. Οι απόψεις του Επτανήσιου Ιάκωβου Πολυλά, αλλά και του Κυπρίου Κυριάκου Χαραλαμπίδη είναι πολύ οξυδερκείς και θεωρώ ότι έκανε πολύ καλά ο κ. Σκανδαλίδης που τις παραθέτει. Συγκεκριμένα, τόσο ο Πολυλάς όσο και ο Χαραλαμπίδης τονίζουν ότι ο ‘μεταφραστής’, αυτός ο μεσάζων, πρέπει να καταληφθεί κι αυτός από την «ιερή μανία». Με μια λέξη, να «ομοψυχοποιηθεί» με τον ποιητή. Έτσι το ποίημα που μεταφράζουμε να γίνει δικό μας, να περάσει στο αίμα μας, να γίνει δικό μας σπλάχνο. Μόνο τότε θα αποδοθεί πραγματικά στο συγγραφέα του το κείμενο, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται αυτό. Μια ενδιαφέρουσα θεωρία της Μεταφρασιολογίας!

Στη συνέχεια κ. Σκανδαλίδης, ως γνήσιος ερευνητής με συναίσθηση ευθύνης, πριν προχωρήσει στην παρουσίαση του έργου της Ήριννας, προσπαθεί να προσεγγίσει το ακανθώδες ερώτημα του πότε και πού γεννήθηκε η ποιήτρια, για το οποίο επικρατεί σύγχυση, με τις πηγές να δίνουν αλληλοσυγκρουόμενες πληροφορίες. Για τη σύγχυση ευθύνεται κυρίως το Λεξικό Σούδας, το οποίο θεωρεί την Ήριννα σύγχρονη της Σαπφούς και άρα την αποκαλεί ‘Λεσβία ή Μυτιληναία’ και την τοποθετεί στον 6^ο αιώνα. Τα πράγματα όμως μπαίνουν στη θέση τους από τον καθηγητή Γεώργιο Μυστριώτη, τον εκκλησιαστικό συγγραφέα Ευσέβιο, την Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη αλλά και την Πάπυρος Larousse Britannica, τοποθετώντας τη γέννηση της Ήριννας στην Τήλο στα μέσα του 4^ου αιώνα π.Χ. Ο συγγραφέας μας παίρνει θέση στο ζήτημα αυτό συγκρίνοντας το έργο και τις εποχές των δύο ποιητριών, για να καταλήξει στα συμπεράσματά του. Η παρατήρησή του στη σελίδα 82 αποτελεί -κατά τη γνώμη μου- μια από τις ευτυχέστερες στιγμές του βιβλίου:

Εμείς θα παραθέταμε εδώ και το γλωσσικό στοιχείο. Η μεν Σαπφώ έγραψε στην αιολική διάλεκτο η δε Ήριννα στη δωρική. Όπως επίσης, ότι στην ποίηση της Σαπφώς κυριαρχεί ένας ίμερος, δηλαδή μια σφοδρή επιθυμία και κυρίως ανεκπλήρωτη, ενώ στην ποίηση της Ήριννας η καθημερινότητα έχει τον λόγο, όπως η αιώνια αγάπη, το παιδικό παιχνίδι, ο θάνατος και ο ανθρώπινος θρήνος. Αυτή ακριβώς είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στις εποχές που ζουν οι δύο ποιήτριες. Η μεν Σαπφώ έζησε στον 6^ο αιώνα π.Χ., όπου θεματολογία της ποίησης κυριαρχεί ο έρωτας, η δε Ήριννα στον 4^ο αιώνα, όπου εν πολλοίς η καθημερινότητα αντικαθιστά την τέχνη. (Σκανδαλίδης Κώστας, Η ΤΗΛΟΣ ΤΗΣ ΗΡΙΝΝΑΣ, Δήμος Τήλου-Ρόδος: 2016)

Η οξυδερκής αυτή παρατήρηση του κ. Σκανδαλίδη βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με την άποψη της κ. Τασούλας Καραγεωργίου, Συμβούλου των Φιλολόγων, ποιήτριας και μεταφράστριας της Ήριννας. Η άποψη της κυρίας Καραγεωργίου είναι διατυπωμένη εξίσου ποιητικά:

Ένας φλογερός -κατά κανόνα ανεκπλήρωτος- ερωτικός πόθος πυρπολεί το εξαίσιο σαπφικό έργο, το οποίο έρχεται από το τέλος της αρχαϊκής εποχής (6^ος αι. π.Χ.). Αντίθετα, στο έργο της Ήριννας κυριαρχεί η χαμηλής έντασης αλλά μακράς διάρκειας θαλπωρή της αγάπης· αυτής που συντηρεί θερμά τα χνάρια στην καρδιά […] και που ευδοκιμεί σε κλίμα ποιητικό απόλυτα εναρμονισμένο με τη στροφή της τέχνης προς την καθημερινότητα κατά την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας. (ΉΡΙΝΝΑ, εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Καραγεωργίου Τασούλα, Γαβριηλίδης, Αθήνα: 2013)

Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι βρισκόμαστε στις αρχές της ελληνιστικής εποχής, με τη στροφή στην καθημερινότητα του ατόμου, μια στροφή που πραγματοποιείται όχι μόνο στη λογοτεχνία, αλλά και στη φιλοσοφία,  αφού οι φιλοσοφικές σχολές που ακμάζουν, όπως οι στωικοί, οι κυνικοί, οι επικούρειοι κ.α. αναζητούν τρόπους για την εξασφάλιση της ευτυχίας του ατόμου και τη βελτίωση της καθημερινότητας του βίου του, χωρίς να αναζητούνται πια θεωρητικά πράγματα για την αρχή του κόσμου, όπως έκαναν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι.

Επίσης, η ελληνιστική εποχή έχει προτίμηση στη σύντομη φόρμα, τη brevitas, γι’ αυτό ακμάζει αυτή την περίοδο το επίγραμμα, ποίημα ολιγόστιχο, που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη τέχνη, συντομία, απλότητα και μεστότητα στοχασμού. Όπως γράφει ο Αριστόξενος Σκιαδάς, με την Ήριννα βρισκόμαστε στην ελληνιστική μικροτεχνία. Όπως προείπαμε, ο κ. Σκανδαλίδης αφιερώνει ιδιαίτερο κεφάλαιο στους επιγραμματοποιούς της αρχαίας Ελλάδας και του Αιγαίου, στους τεχνίτες που καλλιέργησαν αυτό το σύντομο κι αυτοτελές είδος λόγου, το επίγραμμα, το κομψοτέχνημα, το αριστούργημα της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας, που άνθισε ιδιαίτερα στους αλεξανδρινούς χρόνους, αποκτώντας περιεχόμενο ερωτικό, συμποσιακό, επιτύμβιο, σκωπτικό, κλπ. Ας μην ξεχνάμε ότι σε αυτή την παράδοση του επιγράμματος εντάσσεται κι ο Αλεξανδρινός ποιητής μας Κωνσταντίνος Καβάφης, ο οποίος υπήρξε αναγνώστης της Παλατινής Ανθολογίας κι επηρεάστηκε από τη μορφή του επιγράμματος, επιλέγοντας -όπως επισημαίνει κι η Μαργκερίτ Γουρσενάρ- το σύντομο είδος ποίησης. Ο κ. Σκανδαλίδης τονίζει με πολύ ποιητικό τρόπο ότι η παράθεση και μόνο των ονομάτων των αρχαίων Ελλήνων επιγραμματοποιών που κατάγονται από το Αρχιπέλαγος του Αιγαίου, μαρτυρεί ότι «αυτός ο τόπος, αυτά τα πέτρινα νησιά, τα γεμάτα ήλιο και θάλασσα με το χρώμα το λευκό και την ώχρα και το βαθύ γαλάζιο, είχαν πάντα τη δική τους ιστορία».

Πριν εισέλθει στην εξέταση του κυρίως έργου της Ήριννας, ο κ. Σκανδαλίδης ασχολείται με την προέλευση του ονόματος της Ήριννας. Δύο είναι οι πιθανές ετυμολογίες: από το ηρ (συνηρημένο τύπο του έαρ= άνοιξη) ή από το ομηρικό επίρρημα ήρι=πολύ πρωί μαζί με το πιθανόν προελληνικό επίθημα –ιννα (κατ’ άλλους το Ήριννα προέρχεται από το έρως). Κατά το συγγραφέα μας, το όνομα Ήριννα πιθανώς να ταυτίζεται με τα σημερινά Ροδώ, Ροδούλα, Αυγή, Αυγούλα.

Ακολουθεί η εξέταση του έργου της Ήριννας,  το οποίο συνιστούν η «Ηλακάτη», αλλά και τρία επιγράμματα από την Παλατινή Ανθολογία. Η «Ηλακάτη» (=ρόκα) ήταν -κατά τον κορυφαίο κλασικό φιλόλογο Albin Lesky- ένα επύλλιο (μικρό έπος) γραμμένο σε δωρική γλώσσα κι αποτελούμενο από 300 εξαμέτρους στίχους, εκ των οποίων έχουν σωθεί στον πάπυρο οι 54, κι αυτοί θρυμματισμένοι. Από αυτούς μόνον οι 20 μπορούν να δώσουν κάποιο νόημα (δηλαδή η αφαίρεση της αφαίρεσης). Όπως γράφει ο Albin Lesky, «σώθηκαν πενιχρά αποσπάσματα από τους στίχους μιας ποιήτριας, που κι η ζωή της η ίδια έμεινε ένα απόσπασμα». Κι αυτό συμβαίνει γιατί η Ήριννα πεθαίνει πολύ νέα, μόλις 19 χρονών! Ωστόσο, τα δεκαεννιά αυτά χρόνια ήταν αρκετά για να της εξασφαλίσουν μέσα από το έργο της την υστεροφημία. Οι αριστοτεχνικοί στίχοι της, γραμμένοι με γυναικεία τρυφερότητα κι ευαισθησία, θα μπορούσαν να συγκριθούν με στίχους καταξιωμένων συγχρόνων Ελληνίδων και ξένων ποιητριών.

Στην «Ηλακάτη» το ποιητικό υποκείμενο αναπολεί τα παιδικά χρόνια με τη φίλη Βαυκίδα, την κοινή ευτυχία που βίωσαν κι οι δύο παίζοντας παιχνίδια, όπως η ‘χελιχελώνη’, σύνηθες για τα κορίτσια της εποχής. Πρόκειται για ένα παιχνίδι που παιζόταν σε κύκλια διάταξη, με ένα από τα κορίτσια να κάθεται στη μέση και να παίζει το ρόλο της ‘μάνας’ του παιχνιδιού, μιας μάνας που εναλλασσόταν. «Να έχει σχέση άραγε με το παιδικό παιχνίδι της χελιχελώνας στην Τήλο, η πήλινη χελώνα που βρέθηκε στη διπλανή Νίσυρο και είναι εύρημα του 4^ου αιώνα;», αναρωτιέται ο συγγραφέας. Ερωτήσεις που διεγείρουν ένα πνεύμα ερευνητικό, ανήσυχο, που ψάχνει συσχετίσεις.

Όλες αυτές, όμως, οι αναπολήσεις της παρελθούσης παιδικής ευτυχίας, είναι ιδωμένες -όπως γράφει κι η κ. Τασούλα Καραγεωργίου- αντιστικτικά προς την παρούσα συμφορά, που δεν είναι άλλη από τον πρόωρο χαμό της φίλης, αλλά και το παράπονο για το χωρισμό εν ζωή των δύο φίλων, όταν η Βαυκίδα παντρεύτηκε. Το αρχαίο κείμενο που χρησιμοποιεί ο κ. Σκανδαλίδης είναι του Denys Lionel Page, του μεγάλου κλασικού φιλολόγου που δημοσίευσε τον πάπυρο που ανακάλυψε το 1929 με τα σπαράγματα της Ήριννας. Οι μεταφράσεις που παρατίθενται από τα τρία επιγράμματα αποδιδόμενα στην Ήριννα, δύο επιτύμβια για τη Βαυκίδα, είναι του μεγάλου Δωδεκανήσιου ποιητή Φώτη Βαρέλη. Από τα επιγράμματα που γράφτηκαν για την Ήριννα ξεχωρίζουν δύο: ένα που αποδίδεται στο Λεωνίδα τον Ταραντίνο ή στο Μελέαγρο, όπου η Ήριννα εξυμνείται ως μέλισσα που μαζεύει τα λουλούδια των μουσών (σε μετάφραση  Βασίλη Λαζανά) κι ένα ποίημα «Άδηλον», δηλαδή ανώνυμο, που συμπεριλαμβάνεται στην Παλατινή Ανθολογία. Εκεί εκθειάζεται επίσης η ποιήτρια:

 «Λέσβιον Ηρίννης τόδε κηρίον. Ει δε τι μικρόν

 αλλ’ όλον εκ Μουσέων κιρνάμενον μέλιτι·

οι δε τριακόσιοι ταύτης στίχοι ίσοι Ομήρω, 

της και παρθενικής εννεακαιδεκέτευς».

Ένα κεράκι τόσο δα σαν της Σαπφώς είναι το έργο της,

μικρό, πολύ μικρό, φτιαγμένο απ’ το μέλι των Μουσών.

 Δεκαεννιάχρονο κορίτσι, κι οι στίχοι της μόλις τριακόσιοι·

 μα όσο αξίζουν του Ομήρου, άλλο τόσο και της Ήριννας. (μετάφραση Κώστα Σκανδαλίδη).

Το ποίημα αυτό παρατίθεται ως επιγραφή (μότο) στις πρώτες σελίδες του βιβλίου του κ. Σκανδαλίδη. Κι ακριβώς από κάτω η αφιέρωση με άπειρη στοργή, με λατρεία: «Στους γονείς μου Ευστάθιο Μ. Σκανδαλίδη και Καλλιόπη Ν. Παπάτσου που μ’ αγάπησαν και τους λάτρεψα». Αξίζει εδώ να αναφέρουμε επίσης και τον όμορφο πίνακα που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίο και είναι του Βάλια Σεμερτζίδη.

Με διαίσθηση -απ’ την οποία πρέπει να διακατέχεται κάθε ερευνητής πέρα από την επιστημοσύνη του- ο κ. Σκανδαλίδης συγκρίνει με τη βοήθεια του κ. Παντελή Καμμά παραδοσιακά δωδεκανησιακά και, κυρίως, τηλιακά τραγούδια που επιβίωσαν μέχρι σήμερα, όπως αυτό της «Ερήνης» (γλωσσική συγγένεια Ερήνης-Ήρινας) και άλλα τραγούδια που έχουν ως θέμα τον αργαλειό. Επίσης, πολύ πετυχημένα, ο κ. Σκανδαλίδης επιχειρεί μια σύγκριση ανάμεσα στην Ήριννα, κλεισμένη στο σπίτι της και καταπιεσμένη από τη μάνα της να δουλεύει με τους αργαλειούς (τη βούβα) και τη ρόκα, και την Πηνελόπη, κλεισμένη κι αυτή στα δώματά της να υφαίνει.

Τέλος, με συνείδηση συγκριτολόγου ο κ. Σκανδαλίδης παραθέτει ποιήματα του σήμερα που εμπνέονται από το πρόσωπο και το έργο της Ήριννας (‘Ηριννογενή’, θα λέγαμε, κατά το ‘Καβαφογενή’): από τη βραχεία θλιβερή ζωή της και το σύντομο, αλλά αξιόλογο έργο της, πάντα ενταγμένο στο φυσικό περιβάλλον της πατρίδας της, της Τήλου. Αναφέρονται ποιητές, όπως ο Ρόδιος φιλόλογος Παναγιώτης Χαμουζάς («Ηχεί αρμονικά με του γηραιού Ομήρου τη λύρα της νεαρής Ήριννας η εύμολπη ωδή απ’ το νησί της Τήλου»)· η φιλόλογος Δώρα Παρδάλη-Σωτρίλλη (η οποία αφιερώνει το ποίημά της στον ‘μεγάλο απόντα’ Τάσο Αλιφέρη)·  ο Ρόδιος ποιητής Σουλεϊμάν Αλάγιαλη-Τσιαλίκ (Σε μέρη ανόθευτα μας ταξιδεύει το πρωινό φως, εμπνευσμένο από τις φυσικές ομορφιές της Τήλου)· η Συμαία εκπαιδευτικός και συγγραφέας Μαρία Μιχαλαριά-Βογιατζή («η θεία ηλακάτη/και ποιον δε συγκινεί»)· ο Συμαίος λογοτέχνης Βασίλης Μοσκόβης (στις Δωδεκανησιακές μπαλάντες του, όπου αναμειγνύονται αρμονικά ο Άγιος Παντελεήμονας, οι κεντήστρες στον αργαλειό και η Ήρινα)· ο Ρόδιος δημοσιογράφος και συγγραφέας Γιώργος Μαρτίνης («Τήλος, πούχες την Ήριννα/στην ποίηση σπουδαία/μέχρι Σισίλια φτάσανε/τα τέκνα σου τ’ αρχαία») και ο πατήρ Παναγιώτης Καποδίστριας από τη Ζάκυνθο (ο οποίος χαρακτηρίζει την Ήριννα ‘Ενδέκατη Μούσα’). Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η Ήριννα έχει πια υψωθεί τόσο για τον αρχαίο κόσμο όσο και για τη νεοελληνική παράδοση και τη λαϊκή φαντασία στη σφαίρα του θρύλου.

Το βιβλίο κλείνει με ένα πολύ χρήσιμο ευρετήριο ονομάτων, με την παράθεση της πλούσιας Βιβλιογραφίας, η οποία περιλαμβάνει αξιόλογα έργα τόσο Ελλήνων όσο και ξένων μελετητών, αρχαίων και νεοτέρων, έγκριτα Λεξικά κι Εγκυκλοπαίδειες, καθώς και ηλεκτρονικές διευθύνσεις. Τέλος, ο αναγνώστης μπορεί να θαυμάσει στο τελευταίο μέρος του βιβλίου μια σειρά φωτογραφιών, ως επί το πλείστον της εκπαιδευτικού κ. Χαράς Χρυσανθάκη. Για μένα προσωπικά, ήταν πολύ ευχάριστη η έκπληξη, γιατί με τη Χαρά τη Χρυσανθάκη υπηρετήσαμε μαζί στην Τήλο το σχολικό έτος 2013-2014 και θυμάμαι το ζήλο της να αναλαμβάνει εκπαιδευτικά περιβαλλοντικά προγράμματα και να πηγαίνει με τους μαθητές αλλά κι η ίδια, μόνη, να εξερευνά και να φωτογραφίζει τα μνημεία και τα βότανα του νησιού.

Η γλώσσα του κ. Σκανδαλίδη λιτή, ακριβής, σαφής και καθαρή, σαν τα γάργαρα νερά από τις πηγές της Τήλου. Όπως θα έγραφε κι ο Σεφέρης για τη γλώσσα του Ερωτόκριτου: «Κανένας γλωσσικός πληθωρισμός, καμιά ρητορεία, όπως θα λέγαμε». Η έκφραση του κ. Σκανδαλίδη γλαφυρή και λογοτεχνική, μαρτυρεί ότι η φωνή που παραθέτει, παρατηρεί, εξιστορεί είναι – πέρα από τη φωνή ενός επιστήμονα- και η φωνή ενός ποιητή. Το πόνημά του πολύτιμο κτήμα ες αεί, όχι μόνο για τη μελέτη της Ήριννας, αλλά και για την ιστορία και την παράδοση ολόκληρου του νησιού. Για να τα διαβάζουν και να τα γνωρίζουν όχι μόνο οι κάτοικοι και οι φίλοι του νησιού, αλλά και οι απανταχού Τηλιακοί, όπως γράφει στο χαιρετισμό της και η δήμαρχος Τήλου.

Και ποιος, άραγε, μας διαβεβαιώνει ότι όλα αυτά είναι αλήθεια; Μα η ίδια η φωνή του κ. Σκανδαλίδη, του ποιητή Κώστα Σκανδαλίδη: «Μάρτυς μου το Αιγαίο», όπως μας είχε γράψει περήφανα σε μια ποιητική του συλλογή.

Η απόδοση στα νέα ελληνικά των στίχων της «Ηλακάτης» της Ήριννας είναι του Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αιγαίου, κ. Γεωργίου Παπαντωνάκη. Στον κύριο Παπαντωνάκη ανήκει επίσης η φιλολογική επιμέλεια του βιβλίου. Τη χρηματοδότηση της έκδοσης ανέλαβε ο Δήμος Τήλου.

Κλείνοντας, να τονίσουμε ότι η Ήριννα απόλαυσε σε όλη την αρχαιότητα μια απόλυτη και μακρά «ευδοξία» κι υπήρξε από τους πιο αγαπημένους και διαβασμένους συγγραφείς της ελληνιστικής εποχής. Γνωστό ήταν, επίσης, ένα άγαλμα της Ήριννας, στο οποίο κάνει αναφορά ο Λεωνίδας.  Σήμερα, στα Δωδεκάνησα του 21^ου αιώνα η Ήριννα αποτελεί μια ζωντανή παράδοση. Στην Τήλο μπορεί να βρει κανείς τον συνεταιρισμό γυναικών της Τήλου «Η Ήριννα» με εξαιρετικά τοπικά προϊόντα. Επίσης, ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Δωδεκανήσου έχει ονομάσει το περιοδικό έντυπο που εκδίδει «Ήριννα», προς τιμήν της μεγάλης Τηλίας λυρικής ποιήτριας.

Θα κλείσω με ένα ποίημα το οποίο, όπως με πληροφόρησε η φίλη Ισμήνη Χριστοφίδου Λαρδοπούλου, απαγγελλόταν στην Τήλο σε σχολικές γιορτές για την επέτειο της Ενσωμάτωσης. Αποτελεί μια επιτομή της ιστορίας της νησιού:

Επισκοπή με λεν πολλοί,

Τήλος είν’ τ’ όνομά μου.

Τη Χάλκη και τη Νίσυρο

Έχω ανάμεσά μου.

Αν και μικρή, έχω κι εγώ

Ένδοξη ιστορία

Καθώς το γράφει ο Στράβωνας

Εις την «Γεωγραφία».

Ο Γέλωνας κι ο Ιέρωνας

Τα ξακουστά παιδιά μου

Στα Πύθια ενίκησαν

Δόξασαν το όνομά μου.

Την ξακουστή ποιήτρια την  Ήριννα

Εγώ τη γέννησα κι αυτήν,

Είναι παιδί δικό μου.

Κι ο Άγιος Παντελέμονας εδώ έχει μονάσει

Σκόρπιζε θεία νάματα προτού ακόμα αγιάσει.

Η Στέλλα Π. Βουτσά Καθηγήτρια Φιλόλογο Διδάκτορα Λογοτεχνίας

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.

The article expresses the views of the author

iPorta.gr