Τετράδιο σημειώσεων και μελέτης

20^η σελίδα – Απρίλιος 2018

Τα αποφθέγματα δεν δεσμεύουν τη πραγματική ζωή. Έχουμε συνηθίσει να λέμε «ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος μου». Μοιάζει πολύ λογικό. Όμως η πραγματική ζωή δεν δεσμεύεται απ’ τα αποφθέγματα. Μπορεί κάλλιστα ο εχθρός του εχθρού μου να είναι επίσης εχθρός μου. Ένα καλό παράδειγμα είναι η περίπτωση της αραβικής άνοιξης. Ο Ομπάμα και η Χίλαρι Κλίντον θεώρησαν ότι οι εξεγερμένοι απέναντι σε αντίπαλους δικτάτορες είναι ντε φάκτο φίλοι τους. Όμως διαψεύστηκαν. Κι αντί για φίλους συνάντησαν φανατικούς ισλαμιστές.

 Πού κρύβεται η αλήθεια; Μία από τις μεγαλύτερες φιλοσοφικές προκλήσεις της ανθρωπότητας είναι η ανεύρεση της αλήθειας. Τόμοι έχουν γραφεί για το τι μπορεί να είναι αλήθεια και πώς μπορούμε να την προσεγγίσουμε. Ο ανθρώπινος στοχασμός πολλές φορές χάνεται περιπλανώμενος στο χάος της υποκειμενικότητας. Και δεν είναι εύκολο να πούμε πότε μια υποκειμενική άποψη ταυτίζεται με την αντικειμενική πραγματικότητα. Το 1950 ο Κουροσάβα γύρισε την ταινία «Ρασομόν». Για το αντικειμενικό γεγονός που ήταν ο θάνατος ενός σαμουράι, εκτίθενται τέσσερις εκδοχές από τέσσερα διαφορετικά πρόσωπα. Σε ποια εκδοχή κρύβεται η αλήθεια; Μπορεί και σε καμιά. Ο σκηνοθέτης δεν μας λέει μόνον ότι η αναζήτηση της αλήθειας είναι μια δύσκολη υπόθεση, υπονοεί κυρίως ότι οι άνθρωποι πορεύονται με την αλήθεια που έχουν αποφασίσει ότι ισχύει.

Δεν έχουμε μάθει να ζούμε στη κόψη των αντιφάσεων. Ο Ντίκενς έγραψε το 1859 ένα μυθιστόρημα – «Η ιστορία δύο πόλεων» – που αναφέρεται στη περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης. Το μυθιστόρημα ξεκινάει ως εξής: «Ήταν οι καλύτερες μέρες, ήταν οι χειρότερες μέρες. Ήταν τα χρόνια της σοφίας, ήταν τα χρόνια της άγνοιας. Ήταν η άνοιξη της ελπίδας, ήταν ο χειμώνας της απελπισίας». Αυτά τα λόγια του συγγραφέα έρχονται σε αντίθεση με τη λογική του Αριστοτέλη, κατά τον οποίον αν δύο δεδομένα είναι αντιφατικά είναι αδύνατο να ισχύουν και τα δύο. Δηλαδή δεν μπορεί κάτι να είναι και το καλύτερο και το χειρότερο, δεν μπορεί η σοφία και η άγνοια να συνυπάρχουν την ίδια στιγμή, δεν μπορεί κάτι να γεννάει ελπίδες και απελπισία μαζί. Κι όμως υπάρχει ένα αόρατο φιλοσοφικό νήμα που ξεκινάει απ’ τον Ηράκλειτο και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Που μας ψιθυρίζει ότι οι αντιφάσεις δεν αλληλοαναιρούνται πάντα. Που μας λέει ότι κάποιος μπορεί να είναι και κακός και καλός μαζί. Αυτή η προσέγγιση όμως δεν μπορεί να πείσει την εποχή μας. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από μεγάλη ισχυρογνωμοσύνη. Η εποχή μας έχει εξοικειωθεί με την απολυτότητα. Διαλέγει τον έναν πόλο μιας αντίφασης και αποφαίνεται οριστικά και αμετάκλητα.

Συγκρούσεις και συναινέσεις. Στην πολιτική όταν κάποιος επιδιώκει συναινέσεις του λένε γιατί δεν συγκρούεται. Κι όταν κάποιος συγκρούεται του λένε γιατί δεν επιδιώκει συναινέσεις. Στην πραγματικότητα όμως οι συναινέσεις και οι συγκρούσεις συνυπάρχουν. Όλοι συγκρούονται κι όλοι επιδιώκουν συναινέσεις την ίδια χρονική στιγμή. Είναι αδύνατον κάποιος μόνο να συναινεί ή μόνο να συγκρούεται. Όλοι επιδιώκουν να ορίσουν συμμάχους και αντιπάλους. Το θέμα είναι να μπορούμε να αξιολογήσουμε τα δεδομένα της κάθε συναίνεσης και τα δεδομένα της κάθε σύγκρουσης. Κι όχι να λέμε γενικά και αόριστα συναινέστε και μη συγκρούεστε ή συγκρουσθείτε και μη συναινείτε. Η επιλογή της σύγκρουσης ή της συναίνεσης έχει να κάνει πάντα με τη συγκεκριμένη ανάλυση στη συγκεκριμένη κατάσταση. Και στη συνέχεια οι εξελίξεις δικαιώνουν ή όχι τις επιλογές.

Μια απλοϊκή προσέγγιση της οικονομίας. Πολλές φορές εγκλωβιζόμαστε σε ένα σχήμα λογικής που στην πραγματικότητα δεν ισχύει. Το λανθασμένο σχήμα είναι το εξής: Θεωρούμε ότι υπάρχουν μόνον δύο τρόποι για να αρθεί η υπερφορολόγηση. Ή να περικοπούν δαπάνες ή να μην έχουμε υποχρέωση για πλεονάσματα. Αυτός ο συλλογισμός αντιμετωπίζει την οικονομία σαν κάτι ακίνητο. Σαν ο χρόνος να μη κυλάει και τα οικονομικά μεγέθη να είναι σταθερά και αιώνια και να μη μπορούν ν’ αλλάξουν. Κι όμως υπάρχει και τρίτη λύση. Αν αυξήσουμε το ΑΕΠ τότε μπορούμε με χαμηλότερους φορολογικούς συντελεστές να εισπράξουμε περισσότερους φόρους. Χωρίς περικοπές των δαπανών και αδιαφορώντας για τα πλεονάσματα. Και για να αυξήσουμε το ΑΕΠ ένας δρόμος υπάρχει. Να μεγεθύνουμε την επιχειρηματική δραστηριότητα. Και πώς θα γίνει αυτή η μεγέθυνση; Τρεις προϋποθέσεις χρειάζονται: Η εκλογίκευση της γραφειοκρατίας στο άνοιγμα και τη λειτουργία μιας επιχείρησης. Ο σεβασμός στο επιχειρηματικό κέρδος που οδηγεί κατ’ ευθείαν στη φορολογική συνέπεια. Και οι φορολογικοί έλεγχοι  να στοχεύουν στην ουσία κι όχι στους τύπους, ούτε στη λαγνεία των προστίμων, που συνήθως δεν πληρώνονται ποτέ.

Το παρόν δυσκολεύεται να διαβάσει το παρελθόν. Πρόσφατα ανακαλύφθηκε ομαδικός τάφος παιδιών, που ήταν θύματα ανθρωποθυσιών στο βασίλειο των Ίνκας. Είναι εντυπωσιακό αλήθεια το πόσο ο κόσμος έχει αλλάξει. Σήμερα συζητάμε για δικαιώματα και προστασία προσωπικών δεδομένων. Κάποτε οι Ίνκας θεωρούσαν αυτονόητο να σφάζουν παιδιά και οι κονκισταδόρες θεωρούσαν αυτονόητο να σφάζουν Ίνκας. Με τις σημερινές μας ευαισθησίες είναι πολύ δύσκολο να καταλάβουμε τι έκαναν, γιατί το έκαναν και πώς σκέφτονταν οι άνθρωποι και οι εποχές που μας έχουν αποχαιρετήσει προ πολλού.

Οι γενικεύσεις κρύβουν παγίδες. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από μια επαγωγική μανία. Ένα γεγονός το γενικεύουμε αυτόματα και του προσδίνουμε γενικό κύρος. Προκύπτει ένα ακραίο καιρικό φαινόμενο; Αμέσως θεωρούμε ότι τα ακραία φαινόμενα θα είναι μόνιμα. Ανακαλύπτεται ένα κύκλωμα διαφθοράς στο δημόσιο; Αμέσως λέμε ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι τα τρώνε. Πέφτει ένα αεροπλάνο; Αμέσως λέμε ότι τα αεροπλάνα είναι επικίνδυνα. Εντοπίζουμε έναν δημοσιογράφο που χρηματίζεται  εξυπηρετώντας συμφέροντα; Αμέσως λέμε ότι οι δημοσιογράφοι είναι ξεπουλημένοι. Και η αποθέωση της γενίκευσης συναπαντάται στη πολιτική. Κατά κανόνα θεωρούμε  ότι όλοι οι πολιτικοί είναι άχρηστοι και κοιτάνε μόνο πώς να πλουτίσουν. Όλες αυτές οι αυθόρμητες γενικεύσεις οδηγούν σ’ έναν μηδενισμό. Μας κάνουν να πιστεύουμε ότι το πολίτευμα και οι διάφορες κοινωνικές ομάδες συνθέτουν έναν παρηκμασμένο ιστό. Ο καθένας σηκώνει για τον εαυτό του τη σημαία της ηθικής καθαρότητας και κοιτάζει τους άλλους με μισό μάτι. Κι όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά μιας καλομαθημένης κοινωνίας.

Οι μεταρρυθμίσεις στις δαγκάνες της γενικολογίας. Κάποτε οι μεταρρυθμίσεις δεν ήταν στην ατζέντα. Τώρα όλοι τις προσκυνούν. Όλοι μιλάνε για μεταρρυθμίσεις για να πάρουν τα εύσημα. Κι έτσι χάθηκε η ουσία. Η έννοια της μεταρρύθμισης πνίγηκε στη γενικολογία και πλέον είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσουμε την ήρα από το στάρι.

Οι ελεύθερες κοινωνίες έλκονται από σενάρια συνωμοσίας. Η ελευθερία στη διακίνηση πληροφοριών και απόψεων είναι η βασική αιτία που τα σενάρια συνωμοσία ευδοκιμούν στις μέρες μας. Φαίνεται παράξενο, αλλά έτσι είναι. Με την ανάπτυξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, στις ελεύθερες δυτικές κοινωνίες, υπάρχει η δυνατότητα ο καθένας να πει αυτό που σκέπτεται. Από την άλλη πλευρά κάθε είδους σενάρια συνωμοσίας προσελκύουν συζητήσεις, όλοι προσπαθούν να λύσουν γρίφους και γενικά ασκούν μια περίεργη γοητεία. Είναι η ίδια γοητεία που ασκούν τα αστυνομικά μυθιστορήματα, τα θρίλερ ή οι ιστορίες μυστηρίου. Μ’ αυτήν την έννοια κανείς δεν μπορεί να εξαφανίσει τα σενάρια συνωμοσίας που διακινούνται στις ελεύθερες κοινωνίες. Το μόνο και το ουσιαστικότερο που μπορεί να κάνει είναι ο ορθολογικός αντίλογος και η κριτική.

Κοινωνική συνοχή. Μιλάμε μονίμως για κοινωνική συνοχή. Όταν μια κοινωνία βρίσκεται σε κρίση όλοι επιθυμούμε να διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή. Το κακό είναι ότι οι περισσότεροι νομίζουμε ότι κοινωνική συνοχή συντηρείται με επιδόματα και περιστασιακά δωράκια ή με το να φέρνουμε ενισχύσεις σε κοινωνικά παντοπωλεία ή σε συσσίτια. Καλά και χρήσιμα όλα αυτά τα βοηθήματα. Μας κάνουν να αισθανόμαστε ανθρώπινοι και ελεήμονες. Αλλά κοινωνική συνοχή χωρίς θέσεις εργασίας δεν υπάρχει. Αν κάποιος θέλει να προσφέρει ουσιαστικά θα πρέπει να βρει τον τρόπο πώς η κοινωνία θα κινητοποιήσει τα μέλη της και θα τα οδηγήσει στην απασχόληση και στην ανεξαρτησία. Με τις ελεημοσύνες, η κοινωνική συνοχή θα εξαερώνεται χωρίς να το καταλάβουμε, ενώ εμείς θα νιώθουμε ότι είμαστε με το μέρος της προσφοράς και της αλληλεγγύης.

ΥΓ. Στην αρχή της σχολικής χρονιάς, στο Κολλέγιο Αθηνών, έδιναν το τετράδιο σημειώσεων και μελέτης. Στο οπισθόφυλλο είχε ένα σχόλιο: «Αυτή η επιστολή είναι πιο μακροσκελής απ’ ό,τι έπρεπε, γιατί δεν είχα το χρόνο να την κάνω συντομότερη»

Γιάννης Καραχισαρίδης

Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.  

The article expresses the views of the author

iPorta.gr