Γιάννης Καραχισαρίδης

Εκπολιτισμός και βία. Ο αποτροπιασμός που νιώθει ένας δυτικός πολίτης μπροστά στην είδηση ή στο θέαμα ενός αποκεφαλισμού είναι η σαφής απόδειξη του εκπολιτισμού του. Τα αισθήματα της απέχθειας και της οργής αποδεικνύουν τη μεγάλη διαδρομή που διάνυσαν οι δυτικές κοινωνίες, στη προσπάθεια τους να κατανοήσουν την αξία των ατομικών δικαιωμάτων και της ειρηνικής συνύπαρξης. Γιατί μη ξεχνάμε ότι ο αποκεφαλισμός ήταν αποδεκτή και προφανής ποινή στο μεσαίωνα, στην Αναγέννηση, ακόμα και στην εποχή του Διαφωτισμού. Η γκιλοτίνα της γαλλικής επανάστασης ήταν μια εκλεπτυσμένη μετεξέλιξη της ίδιας βαρβαρότητας. Εδώ, στην Ευρώπη, στη κοιτίδα του πολιτισμού. Δηλαδή μέχρι πριν μόλις 200 χρόνια ένας αποκεφαλισμός ήταν ένα θελκτικό δημόσιο θέαμα. Μοιάζει παράδοξο αλλά έτσι είναι. Η δημοκρατία, η πιο προηγμένη μορφή κοινωνικής οργάνωσης, ξεπήδησε μέσα από τη καθημερινή χρήση της γκιλοτίνας. Ο εκπολιτισμός που ακολούθησε – όχι χωρίς κόπο και παλινδρομήσεις – άφησε πίσω αυτές τις βάρβαρες μεθόδους. Όμως οι δυτικοί, που εγκατέλειψαν εδώ και χρόνια τη θανατική καταδίκη, δε κατοικούν μόνοι τους σ’ αυτό το πλανήτη. Υπάρχουν κι άλλες χώρες κι άλλοι πληθυσμοί, που έφτασαν στο σήμερα από διαφορετικά μονοπάτια. Χωρίς γαλλικές επαναστάσεις, αλλά και χωρίς Νταχάου. Έφτασαν στο σήμερα ακολουθώντας τα δικά τους πολιτιστικά χαρακτηριστικά και το δικό τους μερίδιο φανατισμού και μισαλλοδοξίας.

Το τέλος της τρομοκρατίας. Μοιάζει επίσης οξύμωρο αλλά έτσι είναι. Η τρομοκρατία έχει αποτραβηχτεί πλέον απ’ το προσκήνιο. Κι όπως λέει ο Σαλμάν Ρούσντι, «η πραγματική είδηση είναι ότι ο φανατισμός απέκτησε πλέον στρατό». Γιατί άλλο είναι αυτό που ονομάσαμε τρομοκρατία κι άλλο ο πόλεμος στα ανοιχτά πεδία. Η τρομοκρατία ήταν πάντα αόρατη. Διείσδυε μεταμφιεσμένη στις δομές των δυτικών κοινωνιών και κατάφερνε, με συνωμοτικές μεθόδους, ξαφνικά χτυπήματα. Οι δίδυμοι πύργοι ήταν η κορύφωση και η αρχή του τέλους. Σήμερα είναι ολοφάνερο ότι η τρομοκρατία ανήκει στο παρελθόν, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δε θα εμφανιστεί ξανά στο μέλλον. Τη θέση της Αλ Κάιντα του Μπιν Λάντεν τη πήρε ένας οργανωμένος στρατός που μάχεται στο φως του ήλιου. Εκτεθειμένος στα βλέμματα της υφηλίου. Το ISIS (Ισλαμικό Κράτος Ιράκ & Συρίας) ή καλύτερα το ISIL (Ισλαμικό Κράτος Ιράκ & Λεβάντε) αιφνιδίασε τους πάντες με την αντοχή του. Η επιθετικότητα του μοιάζει να μη μπορεί να αναχαιτιστεί. Είναι ολοφάνερο ότι αυτή η ιστορία δε θα τελειώσει σύντομα και θα διαμορφώσει τα μονοπάτια της Ιστορίας με έναν τρόπο που δεν τον υπολογίζαμε πριν λίγο μόλις καιρό.

Σύντομη ιστορική αναδρομή. Ο T.E. Lawrence (ο Λώρενς της Αραβίας) ονειρευόταν τους κήπους της Κόρδοβα, το παλιό σύμβολο της αραβικής αναγέννησης, όταν το 1917 σκόπευε να διασχίσει την έρημο του θανάτου, στο δρόμο για την Άκαμπα. Δεν υποψιαζόταν όμως ότι ήδη είχε αρχίσει το μοίρασμα της Μέσης Ανατολής ανάμεσα στην Αγγλία και τη Γαλλία. Κι όταν οι Άραβες μπήκαν στη Δαμασκό (οι Άγγλοι του στρατηγού Άλεμπυ ακολούθησαν), ήδη δύο κρατικοί υπάλληλοι ο Σάικς κι ο Πικώ, με σύντομες διαβουλεύσεις είχαν κανονίσει ακόμα και τις λεπτομέρειες. Και στη θέση τής ενιαίας οθωμανικής επικράτειας, της τελευταίας μεγάλης αυτοκρατορίας, νέα σύνορα χαράχτηκαν και νέες χώρες ξεπήδησαν. Οι εκτεταμένες αραβικές περιοχές, απ’ τον Τίγρη και τον Ευφράτη, έως το παλιό Λεβάντε (τη μεγάλη Συρία), τεμαχίστηκαν βιαστικά σε επί μέρους κράτη. Οι καιροί είχαν πια αλλάξει. Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι διέθεταν την ισχύ και το πρώτο λόγο στις εξελίξεις. Και το χαλιφάτο της Βαγδάτης, η ένδοξη ανάμνηση του μακρινού μεσαίωνα, δεν είχε καμιά πιθανότητα να αναβιώσει στη σύγχρονη εποχή. Γιατί ο χρόνος είναι πάντα ισχυρότερο όπλο από τη νοσταλγία και οι κήποι της Κόρδοβας δεν επρόκειτο ν’ ανθίσουν ξανά. Παρ’ όλα αυτά, μια προσπάθεια παναραβικής ένωσης έγινε την εποχή του Νάσερ, αλλά παρέμεινε στα χαρτιά και σύντομα ξεχάστηκε. Και ήρθε το αναπάντεχο σήμερα. Απ’ το πουθενά ξεφύτρωσε ένας αραβικός στρατός, που σκοπό έχει να καταργήσει τα αυθαίρετα σύνορα που η συνθήκη Σάικς-Πικώ χάραξε πριν 100 χρόνια. Ανακήρυξε το Ισλαμικό Κράτος, επαναφέροντας στο προσκήνιο εκείνο το Χαλιφάτο που κληρονόμησε ο Μωάμεθ, στους πιστούς του. Ένα όνειρο που προσπαθεί να εξορύξει δύναμη και δόξα από το μακρινό παρελθόν. Ένα όνειρο που μπορεί να είναι καταδικασμένο, αλλά που σήμερα παράγει σημαντικά γεγονότα και γράφει Ιστορία. Δυστυχώς ο αποτροπιασμός των αποκεφαλισμών μάς εμπόδιζε να σταθούμε στο πολιτικό υπόβαθρο αυτής της κίνησης.

Η αραβική «άνοιξη». Άνοιξη την είπαν οι δυτικοί. Παρασυρμένοι απ’ τη δικές τους δημοκρατικές εμπειρίες, πίστεψαν ότι η πτώση των απολυταρχικών καθεστώτων θα άνοιγε τις πύλες σε ένα νέο πολιτικό πολιτισμό στις αραβικές επικράτειες. Δεν καταλάβαιναν ότι η αστική δημοκρατία της δύσης δεν ήταν ο εναλλακτικός δρόμος για τους Άραβες. Σήμερα οι εκπολιτισμένοι παινεύονται για την πολυπολιτισμική τους ανεκτικότητα αλλά αδυνατούν να κατανοήσουν τι συμβαίνει στον πυρήνα άλλων πολιτισμών. Οι αντιθέσεις και οι συγκρούσεις έξω απ’ την Ευρώπη είναι ακατανόητες για το δυτικό ακροατήριο, το οποίο – και είναι φυσικό – παρατηρεί τις εξελίξεις με το δικό του βλέμμα. Χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι ο δυτικός ορθολογισμός δεν είναι υποχρεωτικά ο ενδεδειγμένος τρόπος σκέψης σε άλλους κόσμους μακρινούς. Οι δυτικοί πολίτες απολαμβάνοντας δεκαετίες ειρήνης δε μπορούν να καταλάβουν γιατί αλλού οι πόλεμοι και οι συγκρούσεις επιμένουν. Έχοντας φυλακίσει στο χρονοντούλαπο τούς πολέμους των προγόνων τους, συχνά λησμονεί τις εμπειρίες της βίας και του φανατισμού, που έζησε η γηραιά ήπειρος για αιώνες. Θλίβονται και εξανίστανται όταν αλλού οι αιματηρές αντιθέσεις συνεχίζονται. Και η θλίψη δεν είναι καλός σύμβουλος για όποιον θέλει να κατανοήσει. Για τους δυτικούς η πλατεία Ταχρίρ ήταν το σύμβολο της δημοκρατίας. Εκλογές έγιναν στην Αίγυπτο, αλλά καμιά δημοκρατία δεν αναδύθηκε. Η πτώση του σκληρού και απολυταρχικού καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν στο Ιράκ έφερε κι εκεί εκλογές. Με τα γνωστά αποτελέσματα. Γιατί οι εκλογές, από μόνες τους, δεν είναι σε θέση να σφραγίσουν κάποιου είδους δημοκρατία. Οι δημοκράτες χάρηκαν με τη πτώση του Καντάφι. Μετά την απολυταρχία όμως οι φατρίες έχουν φέρει το χάος στη Λιβύη. Στον εμφύλιο της Συρίας, οι δυτικοί με την απλοϊκή τους σκέψη τάχθηκαν αμέσως κατά του απολυταρχικού καθεστώτος του Άσαντ. Αλλά όταν εξαγγέλθηκε το Ισλαμικό Κράτος από τον Μπαγκτάντι, περιέπεσαν σε σύγχυση και δε μπορούν, ακόμα και τώρα, ν’ αποφασίσουν με ποιους να παν και ποιους ν’ αφήσουν. Κάτι σαν μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα.

Το ψυχρό βλέμμα της Ιστορίας. Η Μέση Ανατολή έχει μαζέψει πολύ πόνο και πολύ αίμα έχει χαθεί στα άνυδρα τοπία της. Χωρίς στον ορίζοντα να αχνοφέγγει κάποιο σημάδι ειρήνης. Οι φυλές και οι αιρέσεις που έχουν αναμιχθεί σ’ αυτούς τους αρχαίους τόπους, θα συνεχίσουν να ψάχνουν το δικό τους μονοπάτι στην Ιστορία. Με συγκρούσεις που πότε θα αποκτούν ένταση και πότε θα απαλύνονται. Όμως ο δρόμος μοιάζει μακρύς. Ο Κόσμος είναι γεμάτος αντιφάσεις και ανακολουθίες και η Ιστορία πάντα αργεί να αποκαλυφθεί, ενώ εμείς οι άνθρωποι πάντα βιαζόμαστε να την προδιαγράψουμε. Τα συναισθήματα μας φορτίζονται, οι επιθυμίες μας αποκτούν σφοδρότητα, αλλά η Ιστορία όπως πάντα αδιαφορεί. Χαράζει τα δικά της μονοπάτια, συνδυάζοντας το χαώδες υλικό των ανθρωπίνων πράξεων. Κι αν θέλουμε καμιά φορά να συντονιστούμε με το ψυχρό της βλέμμα, ίσως θα πρέπει – έστω προσωρινά – ν’ αφήσουμε στην άκρη τα αναθέματα και το θυμό, κρατώντας σε απόσταση – έστω για λίγο – τη καυτή επικαιρότητα.

Επίλογος. Έχουμε συνηθίσει να αντιμετωπίζουμε το μέλλον με βάση το παρελθόν. Όσο κι αν καθημερινά διαπιστώνουμε, ότι τα γεγονότα δεν ακολουθούν μια ευθύγραμμη πορεία. Γιατί στο δέντρο της Ιστορίας φυτρώνουν πάμπολλα παρακλάδια. Και το ανθρώπινο μάτι δε προλαβαίνει να τα αντιληφθεί και να διαγνώσει έγκαιρα τη κατεύθυνση τους. Γι’ αυτό και η Ιστορία ποτέ δε σταματάει να ξεδιπλώνει τις εκπλήξεις της και να διαψεύδει όσους επιπόλαια προανήγγειλαν το τέλος της, παρερμηνεύοντας τον Φ. Φουκουγιάμα. Για ένα όμως πράγμα μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Ότι η Ιστορία ποτέ δεν επαναλαμβάνεται. Και το μεγάλο Χαλιφάτο – όσο αίμα και να χυθεί – θα παραμείνει μια χίμαιρα. Ένα κτίσμα της εσώτερης επιθυμίας γι’ αυτούς που το ονειρεύονται, κάτι σα μια Μεγάλη Ιδέα που αργά ή γρήγορα θα φυλλορροήσει.

 Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του. 

iPorta.gr