Γιάννης Καραχισαρίδης

Αναπολώντας όσα δε ζήσαμε. Η φαντασία του ανθρώπου εύκολα εξωραΐζει το παρελθόν. Εξιδανικεύει πρόσωπα και γεγονότα περασμένων εποχών και γοητεύεται από επιτεύγματα, παρακάμπτοντας τις λεπτομέρειες που θα υποβάθμιζαν την όμορφη εικόνα. Ποιος δε θα ήθελε να βρισκόταν σ’ ένα συμπόσιο να κρυφακούσει τον Σωκράτη; Ποιος δε θα ήθελε να βρισκόταν στη Πνύκα σε μια συνεδρίαση της Εκκλησίας του Δήμου; Ποιος δε θα ήθελε να μπει στη Βαβυλώνα μαζί με τον Αλέξανδρο; Ποιος δε θα ήθελε να συνομιλήσει με τον Μάρκο Αυρήλιο όταν έγραφε το «Εις εαυτόν»; Ποιος δε θα ήθελε να ήταν στην Αγία Σοφία ν’ ακούσει τον Ακάθιστο Ύμνο, όταν η Βασιλεύουσα σώθηκε εκ θαύματος; Ποιος δε θα ήθελε να ταξίδευε με τη Σάντα Μαρία και δίπλα στον Κολόμβο να αντίκριζε μαζί του τη στεριά; Ποιος δε θα ήθελε να δει μια παράσταση με τον ίδιο τον Σαίξπηρ να ερμηνεύει τα έργα του; Ποιος δε θα ήθελε να είναι μέσα στο πλήθος που εξορμούσε για τη Βαστίλη; Ποιος δε θα ήθελε να κάτσει δίπλα στον γέρο του Μοριά και ν’ ακούσει τις ιστορίες από πρώτο χέρι; Ποιος δε θα ήθελε να έπινε καφέ με τον Αϊνστάιν, εκείνο το πρωινό του 1905, τότε που έβαλε τελεία και παύλα στη θεωρία της σχετικότητας;

Η φαντασιακή ενθρόνιση του παρελθόντος οδηγεί αναπόφευκτα στην υποτίμηση του σήμερα. Νοσταλγούμε ότι είναι μακρινό κι απρόσιτο. Και το πριν γίνεται ένα είδος καταφυγής, απ’ όλα τα άσχημα που νομίζουμε ότι μας εγκλωβίζουν στο τώρα. Ο πολιτισμένος άνθρωπος ξεδιαλέγει με ευκολία τις αρνητικές όψεις του εκπολιτισμού, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι αξίες και οι ποιότητες ζωής έχουν αλλοιωθεί. Ποιος δεν απέρριψε τις πολυκατοικίες και δε νοστάλγησε την απλότητα μιας γειτονιάς; Ποιος δεν έστησε στο εδώλιο τις μεγάλες πόλεις αναπολώντας το ανθρώπινο πρόσωπο των μικρών οικισμών; Ποιος δεν καταδίκασε την ευμάρεια, κατηγορώντας την ως καταναλωτισμό;

Ο ουμανισμός έσυρε τον δυτικό κόσμο έξω απ’ τα σκοτεινά χρόνια. Ο ουμανισμός εμφανίστηκε στα πρώιμα χρόνια του 14ου αιώνα. Ήταν η εποχή που οι κοινωνίες του δυτικού κόσμου αναζήτησαν στους προχριστιανικούς πολιτισμούς την αναβάπτιση τους. Κουρασμένες απ’ την αυστηρή θεολογία, που για αιώνες καταδυνάστευε και περιόριζε τη ζωή των ανθρώπων, ξεκίνησαν το μακραίωνο ταξίδι της μετάβασης από τον θεοκεντρικό στον ανθρωποκεντρικό κόσμο. Ένα κοπιαστικό οδοιπορικό που ξεκίνησε από τα χρόνια της Αναγέννησης κι έχει ακόμα πολύ δρόμο μπροστά του. Μια πορεία που ποτέ δεν ήταν ευθύγραμμη, αλλά χάραζε ένα δίκτυο περίπλοκων διαδρομών με υπαναχωρήσεις, λοξοδρομήσεις και επαναφορές. Μια πορεία γεμάτη με θριάμβους και απογοητεύσεις, με ματαιώσεις και επιβεβαιώσεις.

Ο ουμανισμός όμως ποτέ δεν εγκατέλειψε, ακόμα κι όταν διέσχιζε αιματοβαμμένα τοπία. Έδειξε υπομονή και αντοχή στις θυσίες και στις ήττες. Ανέχτηκε ταπεινώσεις, προσβολές, περιφρόνηση και πάντα επανερχόταν ανέγγιχτος όσες στρεβλώσεις κι αν του επιβλήθηκαν. Ήταν πάντα ανεχτικός και ήξερε να γεφυρώνει τις αντιφάσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Χωρίς σημαίες και λάβαρα έδινε τις μάχες του. Και αντιστεκόταν σε όλες τις απόπειρες που χώριζαν τους ανθρώπους σε καλούς και κακούς. Ο ουμανισμός αποδείχτηκε επί επτά αιώνες ο επίμονος κηπουρός του σύγχρονου πολιτισμού. Και πάντα φύλαγε με προσοχή τα κειμήλια του. Την αναζήτηση της καινοτομίας, τη γνώση και τον σεβασμό στον άνθρωπο και τη φύση.

Γέφυρες και κοιλάδες. Ο ουμανισμός ποτέ δεν ήταν ένα συντεταγμένο κίνημα. Ποτέ δε σχεδίασε έναν καλύτερο μελλοντικό κόσμο. Έδινε πάντα τη μάχη του εφικτού. Αντιμετώπιζε και προσπαθούσε να λύσει όποια προβλήματα εμφανίζονταν στην κάθε εποχή. Ο Αβραάμ Λίνκολν το 1863 υπέγραψε τη χειραφέτηση των νέγρων δούλων. Αυτό ίσως δε θα είχε συμβεί, αν ο συντηρητικός άγγλος πολιτικός Γουίλιαμ Γουίλμπερφορς, δεν κατάφερνε (καθόλου εύκολα) να επιτύχει την κατάργηση του δουλεμπορίου το 1807. Η χειραφέτηση των γυναικών ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ήρθε το πλήρωμα του χρόνου. Όχι νωρίτερα, αλλά ούτε κι αργότερα. Κι έπρεπε να έρθει η πρωτομαγιά του 1886 για να διεκδικήσουν οι εργάτες το 8ωρο. Ο ουμανισμός ήταν πάντα μαχητικός, αλλά ποτέ δε έχασε την αθωότητα του. Έμοιαζε με ένα υπόγειο ρεύμα που αντιστεκόταν σε προκαταλήψεις και σκοταδισμούς, δίνοντας χώρο στον άνθρωπο. Ποτέ δεν απέβλεπε σε συνολικές λύσεις. Καμιά τελική λύση δεν τον ενδιέφερε. Για τον ουμανισμό τα πάντα είναι δρόμος.

Όμως η ελευθερία της σκέψης και της αναζήτησης – που ήταν δικό του επίτευγμα – είχε και το τίμημα της. Δημιούργησε σταδιακά μια πανσπερμία απόψεων επί παντός επιστητού. Με αποτέλεσμα, απ’ τον κορμό του ουμανισμού να ξεφυτρώσουν πολλά παρακλάδια, που με απόλυτο τρόπο διακήρυξαν την ιδιοκτησία της γνώσης και του δικαίου. Κι έτσι, ενώ ο ουμανισμός από τη γέννηση του προσπαθούσε να γεφυρώνει την ανθρώπινη συνεννόηση, άφηνε ταυτόχρονα και ελεύθερο πεδίο για αντιλήψεις που διαχώριζαν τους ανθρώπους. Γι’ αυτό και τελικά την πορεία του ανθρώπου προς τον εκπολιτισμό την περιγράφουν γέφυρες που ενώνουν και κοιλάδες που χωρίζουν. Και σήμερα στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα, δύο σημαντικά χωριστικά συστήματα επιβιώνουν και περιπλέκουν τη μελλοντική πορεία του ουμανισμού.

Ο συναισθηματισμός ως χωριστικό σύστημα. Η συναισθηματική νοημοσύνη αναπτύχθηκε πολύ πρόσφατα και με ορμή όρθωσε τις δικές της απαιτήσεις. Απ’ την εκπαίδευση κιόλας διαχωρίζουμε τις ανθρωπιστικές επιστήμες, εκεί όπου επιτρέπονται τα όνειρα, από τις θετικές επιστήμες, εκεί που επιτρέπεται μόνο η ενασχόληση με τον πραγματισμό των αριθμών. Αυτός ο βαθύς διαχωρισμός αποτελεί σημείο των καιρών και χαρακτηρίζει τη τωρινή φάση της εξέλιξης του πολιτισμού. Ο σημερινός άνθρωπος πορεύεται μπερδεμένος και αμήχανος, επειδή αντιλαμβάνεται την ανθρωπιά και την τεχνολογία, ως δύο ασύμβατους κόσμους. Μοιάζει άτολμος και διστακτικός για το επόμενο βήμα. Που δεν είναι τίποτα άλλο από την ενοποίηση και τον συγκερασμό αυτών των δύο κόσμων.

Το χάσμα αυτό, όσο παραμένει και αναπτύσσεται, δημιουργεί εσωτερικές και κοινωνικές συγκρούσεις. Δυσκολεύει τη προσπάθεια των ανθρώπων να γειώσουν τον φαντασιακό συναισθηματισμό στον αδυσώπητο πραγματικό κόσμο. Έναν κόσμο που υποχρεωτικά μεταλλάσσεται, αλλάζει. Χωρίς να δίνει καμιά σημασία σ’ αυτό το παράξενο σχίσμα της καρδιάς και του μυαλού. Αυτός ο διαχωρισμός είναι που μας οδηγεί στην πεποίθηση ότι η τεχνολογία είναι ένα αναγκαίο κακό, που εμποδίζει τις ανθρωπιστικές πρωτοβουλίες. Η λατρεία της επιστήμης που άνθισε τον 19ο αιώνα έχασε τη δυναμική της. Παραχώρησε τη θέση της στον υπερβάλλοντα συναισθηματισμό που αυτονομήθηκε και επηρεάζει πλέον την συμπεριφορά του πολιτισμένου ανθρώπου. Κι εύκολα αναμιγνύεται με τον ουμανισμό. Και συχνά τον επισκιάζει.

Η ιδεολογία ως χωριστικό σύστημα. Η ιδεολογία φύτρωσε και μορφοποιήθηκε στην αγκάλη του ουμανισμού. Εμφανίστηκε πριν δύο αιώνες, λίγο πριν τη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Τα ανθρωπιστικά της κίνητρα επεδίωκαν κοινωνικές αλλαγές που θα έφερναν με πιο γρήγορο βηματισμό στη ζωή των ανθρώπων τη δικαιοσύνη, την ισότητα και την αλληλεγγύη. Περιέγραψε την εικόνα μιας ιδανικής κοινωνίας. Ονειρεύτηκε ένα μοντέλο αναβίωσης της κοινοκτημοσύνης σε συνθήκες πολιτισμού. Αυτό το μοντέλο το ονόμασε κομμουνισμό ή σε μια άλλη παραλλαγή αναρχία. Σε αντίθεση με τον ουμανισμό, που απαντούσε βήμα-βήμα στα αιτήματα του εκπολιτισμού, η ιδεολογία ακολούθησε τον δρόμο της γρήγορης αντικατάστασης. Δηλαδή τη διαγραφή του υπάρχοντος κοινωνικού σχηματισμού και την αντικατάσταση του με έναν ολότελα διαφορετικό. Απ’ αυτό το αίτημα προήλθαν και οι επαναστάσεις του 19ου και κυρίως του 20ου αιώνα.

Η αιτία της τελικής τους αποτυχίας μάς αποδεικνύει ότι ο χρόνος δεν εκβιάζεται. Κανένα μοντέλο δεν μπορεί να εμφυτευθεί στην ανθρώπινη Ιστορία παράταιρα. Χωρίς η ίδια η ζωή να είναι έτοιμη να το προκαλέσει, να το αποδεχθεί και τελικά να το αφομοιώσει. Αλλά παρ’ όλο που η διαδρομή της ιδεολογίας ολοκληρώθηκε με την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, ο αντίκτυπος της συνεχίζει να είναι ζωντανός και να επηρεάζει. Η ιδανική πολιτεία, όπου τα ουμανιστικά αιτήματα για δικαιοσύνη, ισότητα και αλληλεγγύη θα έχουν τελειωθεί, συνεχίζει να εμπνέει τους ανθρώπους. Και τα οράματα που εκπορεύτηκαν από την ιδεολογία συνεχίζουν να αντηχούν και στο δικό μας μέλλον. Σαν μια ακατάλυτη επιθυμία για έναν κόσμο τέλειο. Παραμένοντας όμως ένα σύστημα σκέψης που, με βάση μια ουτοπία, διαχωρίζει τους ανθρώπους σε φίλους και εχθρούς. Συνεχίζει να παράγει πραγματικότητα, παρ’ όλο που η ίδια η ζωή την έχει προσπεράσει.

Είναι μακρύς ο δρόμος. Σήμερα τον πολιτισμό τον καταλαβαίνουμε ταυτόχρονα ως ένα δώρο κι ως μια κατάρα. Αυτή η διπλή σημασία, περιγράφει τη σημερινή καμπή της πορείας μας προς τον εκπολιτισμό. Και μας κάνει συχνά να αντιμετωπίζουμε τις εξελίξεις μ’ έναν σχιζοφρενικό τρόπο. Παλιά ήταν αρκετό το θεοκρατικό σύστημα. Τότε οι άνθρωποι, εξοικειωμένοι με τη δύναμη του Παντεπόπτη, αποδέχονταν τους όποιους αφορισμούς των επί γης αντιπροσώπων. Τότε ένα συγχωροχάρτι είχε τη δύναμη να αθωώνει. Τώρα το μάτι του Παντεπόπτη είναι ένα σύμβολο που πέρασε στα χέρια των ανθρώπων. Τώρα οι αφορισμοί προέρχονται απ’ τις ουτοπίες της ιδεολογίας και τα ανικανοποίητα συναισθήματα του πολιτισμένου ανθρώπου. Και με τους αφορισμούς τους αμφισβητούν τον πολιτισμό γιατί δεν αντιστοιχεί με το ιδεατό τους πρότυπο. Αυτό όμως καθόλου δεν τους εμποδίζει την ίδια στιγμή να χρησιμοποιούν τα δώρα του με μεγάλη προθυμία. Τελικά η αδιαπραγμάτευτη ιδιοκτησία γνώσης, δικαίου και ευαισθησίας υποδηλώνει μια μεταμφιεσμένη θρησκευτική προσήλωση. Μια απόλυτη στάση ζωής που παρακινεί τον φέροντα να αφορίσει οτιδήποτε ξένο με τα πιστεύω του. Συνδέεται δηλαδή με τη θεοκρατική ρίζα, που κάποτε αφύπνισε τον ουμανισμό. Γι’ αυτό και είναι ακόμα μακρύς ο δρόμος.

Επίμετρο. Αντιγράφω, χωρίς σχόλια, αφορισμούς από την παρουσίαση ενός θεατρικού έργου : «Επί σκηνής η επιβίωση του μικρομεσαίου πολίτη σε μια κοινωνία εντελώς καταναλωτική, όπου οι ηθικές αξίες ξεπέφτουν και το μόνο που απασχολεί τον κόσμο είναι το χρήμα. Έργο-κόλαφος ενάντια σε μια υλιστική κοινωνία, βάναυση και χωρίς ηθικές αναστολές».

 * Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.

The article expresses the views of the author

iPorta.gr