Γιάννης Καραχισαρίδης

Τέλος εποχής. Παρατηρώντας τον κόσμο γύρω μας, διαπιστώνουμε ότι όλα έχουν βαλτώσει, χωρίς να διαφαίνεται κάποια διέξοδος. Η συνηθισμένη φράση αισιοδοξίας «βλέπω φως στο βάθος του τούνελ» αρθρώνεται ολοένα και λιγότερο. Κι όλα αυτά συμβαίνουν, ενώ δεν βιώνουμε κάποιου είδους μεγάλη καταστροφή, όπως ήταν η επιδημία της πανώλης στο μεσαίωνα ή οι παγκόσμιοι πόλεμοι του 20ου αιώνα. Ούτε λείπει ένα πιάτο φαγητό απ’ το τραπέζι μας. Αυτό που λείπει είναι ένα όραμα για το μέλλον. Σαν ο κόσμος μας να έχει ακινητοποιηθεί, σαν να έχουμε εγκλωβιστεί σε ένα παρόν που διαρκεί, χωρίς να μπορούμε να ξεφύγουμε. Σαν ένα είδος ασχήμιας να μας περιτριγυρίζει κι όσο κι αν αντιστεκόμαστε – ο καθένας όπως το καταλαβαίνει – ξανά στα ίδια ξαναγυρνάμε. Ο Νίτσε είπε κάποτε: «Άσχημο είναι κάθε τι που συνεχίζει να υπάρχει, ενώ έχει χάσει το νόημα του» Μ’ αυτόν τον απλό τρόπο περιέγραψε τη παρακμή ως ασχήμια. Και η παρακμή εμφανίζεται όταν μια κοινωνία δυσκολεύεται να γεννήσει νέες ιδέες, να διατυπώσει νέες προκλήσεις να δει απ’ την κλειδαρότρυπα το αύριο. Κι όταν αυτό συμβαίνει, τότε μπορεί να είμαστε σίγουροι ότι έχουμε φτάσει στο τέλος μιας εποχής.

Τα όνειρα του σοσιαλισμού. Ο καπιταλισμός δεν ήταν πάντα ο μεγάλος εχθρός. Έγινε όμως πριν δύο αιώνες όταν παγιώθηκε η εκμεταλλευτική του φυσιογνωμία. Τότε περίπου εμφανίστηκαν οι ιδέες του σοσιαλισμού που νοιάστηκαν για τους καταπιεσμένους. Όμως την εποχή της Οκτωβριανής επανάστασης όλοι πίστευαν ότι η κοινοκτημοσύνη στα μέσα παραγωγής θα φέρει και την αληθινή δημοκρατία. Κανείς δεν υποψιάζονταν ότι επρόκειτο να καταργηθεί και μάλιστα με βίαιο τρόπο. Όταν αυτό αργότερα έγινε γνωστό στο δυτικό κόσμο, εμφανίστηκε η σοσιαλδημοκρατία. Εκφράζοντας την ανάγκη ενός διμέτωπου αγώνα. Από τη μια στεκόταν ο καπιταλισμός με τις αυθαιρεσίες, τη κοινωνική αδικία και τον πλουτισμό των ολίγων. Από την άλλη ο υπαρκτός σοσιαλισμός που στερούσε τις ελευθερίες των ανθρώπων, με μια κυρίαρχη γραφειοκρατία να επιβάλλει βίαια τη θέληση της. Το όνειρο του δημοκρατικού σοσιαλισμού ήταν μια κοινωνία απαλλαγμένη από τα δεινά και των δύο συστημάτων. Και όλα ξεκίνησαν με αισιοδοξία. Το μέλλον έμοιαζε να ανήκει σε εκείνους που επιθυμούσαν ο σοσιαλισμός να αντικαταστήσει τον γερασμένο πια καπιταλισμό. Χωρίς όμως να καταλυθούν οι δημοκρατικές ελευθερίες, όπως συνέβη στη σοσιαλιστική εφαρμογή στις ανατολικές χώρες. Η Ιστορία έμοιαζε έτοιμη να υποκλιθεί σ’ αυτή τη προφανή εξέλιξη. Αλλά το έχουμε ξαναπεί, το προφανές σπάνια είναι και ο δρόμος της Ιστορίας.

Τα δύο μεγάλα συστήματα. Τα δύο μεγάλα συστήματα, που απασχολούν τη διανόηση και τη πολιτική τούς τελευταίους δύο αιώνες, είναι βουτηγμένα σε άλυτες αντιφάσεις. Η αδικία και η εκμετάλλευση στον καπιταλισμό συνυπάρχει με τη δημοκρατία και τη καινοτομία. Η λαϊκή κυριαρχία και η ισότητα του σοσιαλισμού είναι συνδεδεμένη με τον κρατισμό, την έλλειψη πρωτοβουλίας και την επιβολή μιας κυρίαρχης γραφειοκρατίας. Οι υπερασπιστές του κάθε συστήματος προβάλλουν τα δικά τους πλεονεκτήματα και τονίζουν τα αρνητικά της άλλης πλευράς. Οι φιλελεύθεροι δε μιλούν ποτέ για τον καπιταλισμό. Μόνο για τη δημοκρατία και την ελευθερία. Οι σοσιαλιστές δε μιλούν ποτέ για τον περιορισμό της ελευθερίας και τη λογοκρισία σε μια κλειστή κοινωνία. Μιλούν μόνο για τα δικαιώματα του λαού και τη λαϊκή κυριαρχία. Κι όλα αυτά γιατί ο δυτικός ρασιοναλισμός δε μπορεί να ανεχτεί την ύπαρξη των αντιφάσεων. Δε μπορεί κάτι να είναι και καλό και κακό. Γι αυτό και παρακάμπτουμε τις αντιφάσεις δίνοντας στα πάντα ένα και μοναδικό χαρακτηρισμό. Κάπως έτσι αποφασίσαμε ότι ο καπιταλισμός είναι το κακό και ο σοσιαλισμός το καλό. Αλλά τα δύο μεγάλα συστήματα δεν είναι δυνατό να ερμηνευθούν με αφορισμούς όπως το «καλό» και το «κακό». Μ’ αυτή όμως την αφελή προσέγγιση προδιαγράψαμε το μονοπάτι της Ιστορίας. Πιστέψαμε ότι το νέο θα πάρει τη θέση του παλιού. Παρ’ όλο που η Ιστορία επιμένει να μας βροντοφωνάζει ότι δεν ακολουθεί ευθύγραμμη πορεία. Όλος ο 20ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από τη πίστη ότι ο σοσιαλισμός τελικά θα επικρατήσει. Σαν να επρόκειτο για μια αναπόφευκτη εξέλιξη. Τελικά όμως τα όνειρα, τα συναισθήματα και οι ελπίδες δε μπόρεσαν να επιβληθούν στην Ιστορία. Κι έτσι φτάσαμε στο σήμερα. Ο σοσιαλισμός απουσιάζει πια από το χάρτη και μια νέα μετεξέλιξη του καπιταλισμού, σαφώς πιο ανεξέλεγκτη, κυριαρχεί σε όλα τα μήκη και τα πλάτη.

Η παγκοσμιοποίηση και το τέλος της ιδεολογίας. Ο καπιταλισμός των απρόσωπων αγορών είναι το καινούριο δεδομένο μετά τη πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η παγκοσμιοποίηση – που ήταν αποτέλεσμα της τεχνολογικής προόδου κι όχι κάποιας συνομωσίας – διευκόλυνε τη διάδοση του. Η «τρομακτική» ευκολία των παγκόσμιων συναλλαγών ενταφίασε οριστικά κάθε πιθανότητα ένα κράτος-έθνος να βγει από το σύστημα και να ακολουθήσει δικό του δρόμο. Αν το κάνει κινδυνεύει με αποκλεισμό. Κινδυνεύει να περιπέσει στην ένδεια και να μετατραπεί σε κράτος-ερημίτη. Η παγκοσμιοποίηση και ο φονταμενταλισμός των αγορών έχουν εγκλωβίσει όλες τις κρατικές οντότητες του πλανήτη. Δημιουργήθηκε – χωρίς να το καταλάβουμε – ένας συνεκτικός ιστός, απ’ τον οποίο όλοι εξαρτώνται και κανείς δε μπορεί να ξεφύγει. Όλες οι χώρες του κόσμου έχουν έρθει τόσο κοντά και είναι τόσο αλληλεξαρτώμενες, που μοιάζει ακατόρθωτο σε κάποια απ’ αυτές να καταργηθεί ο καπιταλισμός και να εφαρμοστούν οι όποιες σοσιαλιστικές ιδέες. Οι περισσότεροι από μας αρνούνται να παραδεχθούν ότι αυτή η εξέλιξη έχει συμβεί. Ότι είναι πραγματική. Ότι η Ιστορία μετακινήθηκε στο μέλλον. Αχρηστεύοντας το ιδεολογικό οπλοστάσιο, που ήταν τόσο χρήσιμο και δημιουργικό τους προηγούμενους δύο αιώνες. Πολλοί επιμένουν σε ιδεολογικούς αγώνες, αλλά συναντάνε έναν αδιαπέραστο τοίχο. Κι όσο οι προσπάθειες τους δε φέρνουν αποτελέσματα, τόσο νιώθουν σαν να έχουν εγκλωβιστεί στη «φάρμα των ζώων» του Όργουελ.

Τίποτα δε πάει χαμένο. Δηλαδή τόσοι αγώνες για μια πιο δίκαιη κοινωνία πήγαν χαμένοι; Τόσες θυσίες και τόσα κατορθώματα για το τίποτα; Τελικά όμως δεν είναι έτσι. Γιατί τίποτα δε πάει χαμένο. Μπορεί η ιδεολογία και ο σοσιαλισμός να έκλεισαν τον κύκλο τους. Προσέφεραν όμως ανεκτίμητες υπηρεσίες στον εκπολιτισμό της ανθρωπότητας. Χρησιμοποιώντας την ομπρέλα της αστικής δημοκρατίας, διεύρυναν τα όρια της και πέτυχαν να ενσωματώσουν την κοινωνική αλληλεγγύη και τις ουμανιστικές αντιλήψεις μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα. Μπορεί ο σοσιαλισμός να μη νίκησε, άλλαξε όμως τον κόσμο.

Στα χρόνια της παρακμής. Μοιάζει ακατανόητο, αλλά έτσι είναι. Το παλιό το γερασμένο επιβίωσε. Ενώ αυτό που εμφανίστηκε σα νέο και ακαταμάχητο ηττήθηκε. Πάλεψε ακατάπαυστα για να επικρατήσει. Κι όσο δε το κατάφερνε, τόσο αδυνατούσε να κατανοήσει το γιατί. Ο σοσιαλισμός γεννήθηκε, μεγάλωσε, πάλεψε για τις ιδέες του, ενηλικιώθηκε και γέρασε μέσα στις αγκάλες ενός μακροβιότερου συστήματος, που είναι ο καπιταλισμός. Ένα σύστημα που πάντα προσαρμόζονταν στις νέες συνθήκες. Χωρίς να προγραμματίζει την επιβίωση του. Ένα σύστημα που τα κατάφερνε γιατί ήταν ανοιχτό στην καινοτομία. Σε όλα τα πεδία. Στην επιστήμη, στην οικονομία, στις τέχνες, παντού. Αυτή τη πλευρά του ζήλεψε ο δημοκρατικός σοσιαλισμός ή η σοσιαλδημοκρατία ή η ευρύτερη έννοια της κεντροαριστεράς, αν σταθούμε στη δική μας επικαιρότητα. Και ακροβατεί, στη προσπάθεια να συμβιβάσει αυτά που δε κατάφερε κάποτε να συμβιβάσει ο ιστορικός συμβιβασμός στην Ιταλία. Πότε αναζητεί ένα είδος κοινωνικού καπιταλισμού και πότε στρέφεται στη ψευδαίσθηση ότι ο κρατικός καπιταλισμός είναι ένα είδος σοσιαλισμού. Πότε επιλέγει λύσεις απ’ τη παλέτα του καπιταλισμού, πότε από εκείνη του υπαρκτού σοσιαλισμού. Όλα αυτά οδηγούν σε μια αδιέξοδη παλινδρόμηση, ενώ η παρακμή παραφυλάει. Και εμφανίζεται με το προσωπείο του λαϊκισμού, του ξύλινου λόγου και της ένδειας νέων ιδεών.

Η έξοδος. Όσο πιο γρήγορα ο Άνθρωπος αντιλαμβάνεται τα σημάδια των καιρών, τις αλλαγές και τους ελιγμούς της Ιστορίας, τόσο πιο εύκολα μπορεί να ανασυνταχθεί και να βάλει πλώρη για νέα κατορθώματα. Χρειάζεται ένα καινούριο βλέμμα για να ξεκλειδώσουν οι αντιθέσεις και οι αντιφάσεις της εποχής μας. Για να χαρτογραφηθεί το μέλλον που κατέφθασε. Πώς αλλιώς να χαράξει κανείς πορεία, αν δεν αντιληφθεί τις νέες προκλήσεις. Ο καπιταλισμός των αγορών και των ακαριαίων συναλλαγών επιβάλλει μια όλο και μεγαλύτερη ανισοκατανομή του πλούτου. Το πιο εύκολο είναι να τον αντιμετωπίζουμε σαν αποδιοπομπαίο τράγο, για να έχουμε ήσυχη τη συνείδηση μας. Το δύσκολο είναι να αποδεχθούμε την ισχύ του, να τον μελετήσουμε πιο προσεχτικά και να ανακαλύψουμε το δρόμο μιας νέας αντίστασης. Μιας αντίστασης που θα στηρίζεται σε ένα νέο λεξιλόγιο, σε άλλου τύπου αναλύσεις και σε μεθόδους που δε θα θυμίζουν το παρελθόν.

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.

The article expresses the views of the author

iPorta.gr