Τι είναι αυτό το οποίο καθιστά μια προσωπικότητα χαραγμένη στους αιώνες; Το μέγεθος των ιδεών ή των επιτευγμάτων της; Υπάρχει μια μορφή η οποία έχει πάρει μυθικές διαστάσεις όχι μόνο στην κλειστή ιστορία του ελληνικού συνόλου, αλλά παγκοσμίως. Δεν είναι άλλη από τον Αλέξανδρο Β ή αλλιώς τον Μέγα Αλέξανδρο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση υπεύθυνο είναι το μέγεθος των επιτευγμάτων της προσωπικότητας. Δεν θα σταθώ σε αυτά γιατί είναι γνωστά. Ωστόσο υπάρχει μια σχεδόν καθολικά αποδεκτή πεποίθηση για τον Αλέξανδρο. Πως μετέφερε τα ιδεώδη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στα πέρατα του τότε γνωστού κόσμου. Δεν μπορώ παρά να διαφωνήσω.

Με τις εκστρατείες του, ο Αλέξανδρος όντως διέσπειρε αρκετά στοιχεία του ελληνισμού στην λεκάνη της Μεσογείου και στην ανατολή. Ωστόσο, στην πλειονότητα των περιπτώσεων τα στοιχεία αυτά περιορίστηκαν στο πεδίο της αισθητικής (τέχνη και τεχνοτροπία) καθώς επίσης και των επιστημών. Βλέπουμε για παράδειγμα την επιρροή αυτή στην ινδουιστική γλυπτική η οποία έπειτα της επαφής με τους Έλληνες άλλαξε εντελώς μορφή. Ωστόσο, η ελληνική φιλοσοφία δεν βλέπουμε να είχε το ίδιο αντίκτυπο – πρέπει εδώ να εξαιρέσουμε την περίπτωση του Βουδισμού όπου υπήρξε έως ένα βαθμό αφομοίωση τόσο των αρχαίων ελληνικών φιλοσοφικών θεωριών όσο και στοιχείων που αφορούν την τέχνη.

Η προσωπική μου άποψη είναι πως εκείνη τη χρονική περίοδο στην οποία αναφερόμαστε το βασικό πολιτισμικό “εξαγώγιμο προϊόν” του ελλαδικού χώρου δεν είναι η εκλεπτυσμένη τέχνη, ενδεχομένως ούτε η πρόοδος στα διάφορα επιστημονικά πεδία. Είναι η φιλοσοφία η οποία γεννήθηκε από την ανάγκη για δημοκρατία. Όπως έχει πει ο Καστοριάδης, η φιλοσοφία γεννήθηκε όταν οι αρχαίοι Αθηναίοι θέλησαν και έπρεπε να διοικηθούν αυτόνομα και για να κατορθώσουν αυτό το σκοπό άρχισαν να σκέφτονται ποιος θα ήταν ο καλύτερος τρόπος όχι μόνο να επιτύχουν μια δημοκρατική τεχνοκρατική διοίκηση αλλά και πως θα έπρεπε οι ίδιοι ως άτομα να διάγουν το βίο τους τόσο στην ιδιωτική όσο και στη δημόσια σφαίρα και ποιες είναι οι απαραίτητες προϋποθέσεις για να την διαχρονική υποστήριξη της αυτονομίας. Για την βιωσιμότητα και την επιτυχία αυτού του χωρίς ιστορικού προηγούμενου πειράματος ήταν αναγκαία η αναθεώρηση και γενικά η κατάργηση παραδοσιακών και θρησκευτικών πεποιθήσεων αφού μόνο έτσι θα ήταν
δυνατό να γίνει η μετάβαση από την ετερονομία στην αυτονομία. Το αποτέλεσμα ήταν μια έκρηξη, μια πρώτη ευρωπαϊκή “αναγέννηση” όπως έχει χαρακτηριστεί, με αποκορύφωμα τον χρυσό αιώνα του Περικλή όπου βλέπουμε την εμφάνιση των δομικών λίθων του Δυτικού πολιτισμού (ο οποίος βέβαια στους αιώνες που ακολούθησαν πήρε την κάτω βόλτα για λόγους οι οποίοι δεν είναι συναφείς με το παρόν αντικείμενο).

Για να επιστρέψουμε στον Αλέξανδρο, γνωρίζουμε ιστορικά πως αυτή η εξαγωγή των ιδεών που προκάλεσαν και των ιδεών που υποστύλωσαν την αυτονομία δεν έγινε. Αντιθέτως, ο ίδιος υπήρξε ένα σύμβολο ασύμβατο με τις ιδέες αυτές. Είναι περιβόητο πως απαιτούσε να τον δοξάζουν ως θεό και παρουσίαζε τον εαυτό του ως γιο του Δία ή του Άμονα Ρα. Ιστορικά η στάση αυτή έχει δικαιολογηθεί με το επιχείρημα πως αυτό ήταν ένα μέσο για να δεχθούν οι λαοί τους οποίους κατέκτησε ομαλά την εξουσία του. Εδώ όμως τίθεται ένα μεγάλο ζήτημα. Ήθελε απλά να κατακτήσει λαούς και εκτάσεις ή να διαδώσει τον ελληνισμό στα πέρατα της Γης; Εάν ισχύει το πρώτο τότε η προσωπικότητα αυτή στην ουσία της δεν είναι τόσο μεγαλειώδης όσο θα ήθελε (και μας αρέσει) να θεωρείται. Σε αυτή τη περίπτωση το κίνητρο είναι η μεγαλομανία ενός βασιλέα που είχε μεν στρατηγικές και πολεμικές αρετές αλλά σε μεγάλο βαθμό βρήκε έτοιμο στρατό και ενδεχομένως σχέδια εκστρατείας στην ανατολή από τον πατέρα του, Φίλιππο τον Β. Εάν ισχύει το δεύτερο τότε πρέπει να του καταλογίσουμε άγνοια και μη αποτελεσματικότητα λόγω των πρακτικών του. Επίσης δεν μπορούμε να αγνοήσουμε πως ήταν μαθητής του Αριστοτέλη άρα σίγουρα θα είχε διδαχθεί τα φιλοσοφικά ρεύματα της
Αθήνας παρόλο που καταγόταν από την Μακεδονία. Είναι γνωστό πως ο ίδιος ο Αριστοτέλης δεν ενέκρινε την στάση του Αλεξάνδρου και αυτός υπήρξε λόγος ρήξης στις σχέσεις τους.

Οι κατακτήσεις του Αλέξανδρου θα μπορούσαν να ήταν η ευκαιρία να ταξιδέψουν στην ανατολή τα σπέρματα της αυτονομίας που γεννήθηκαν στην αρχαία Αθήνα και ίσως εκείνοι οι πολιτισμοί να ανέπτυσσαν τους δικούς τους μηχανισμούς προς την επίτευξη της. Το αποτέλεσμα θα είχε αντίκτυπο τεράστιο, εάν αναλογισθούμε πως αυτοί οι λαοί μέχρι και σήμερα ζουν σε ένα καθεστώς ετερονομίας και σκοταδισμού. Ωστόσο κάτι τέτοιο δεν έγινε ούτε από τον Αλέξανδρο αλλά ούτε από τους Διαδόχους. Ελληνιστική εποχή μπορεί να υπήρξε αλλά πέραν της άνθησης των επιστημών και των τεχνών, πολιτική ζωή και αυτονομία δεν υφίσταται αφού έχουμε να κάνουμε με μοναρχίες και δυναστείες. Ο Αλέξανδρος επέλεξε να επηρεασθεί από τα ανατολικά πρότυπα απόλυτης και συγκεντρωτικής εξουσίας. Οι ιδέες περί ελευθερίας που γεννήθηκαν στην αρχαία Αθήνα θα ξαναέρθουν στο φως στη Δυτική Ευρώπη στα χρόνια του μεσαίωνα.

* Ο Αίολος Όελερ είναι αναγνώστης.