Ελπίδα Νούσα

Πολλοί είναι οι καλλιτέχνες που γοητεύθηκαν από τις επιμήκεις μορφές του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου…

Σεζάν, Πικάσο, Τζάκσον Πόλοκ, όπως και λογοτέχνες, επίσης:

Ο Καζαντζάκης εντυπωσιασμένος από τον καλλιτέχνη και άνθρωπο θα γράψει στην “Αναφορά στο Γκρέκο”:“Θα παλέψω, στη Φραγκιά πού πάω, μέ τους πιο τρανούς, για να ζορίσω την ψυχή μου ή να χαθεί ή να νικήσει…[…]Σκίζω τις μάσκες, ανασηκώνω τα κρέατα, δε γίνεται, λέω, κάτι αθάνατο υπάρχει κάτω από τα κρέατα, αυτό ζητώ, αυτό θά ζωγραφίσω. Όλα τά άλλα, μάσκες, κρέατα, ομορφιές, τα χαρίζω στους Τιτσιάνους και Τιντορέτους, με γειά χαρά τους…”,

ενώ ο Ρίλκε συγκλονισμένος από τη θέα του πίνακα “Τολέδο στην καταιγίδα”, γράφει:

“..βλέποντας τον πίνακα “Τολέδο” του Γκρέκο…σ’ αυτό το τοπίο έμεινα έκθαμβος “…

Ο Γκρέκο έγινε η αφορμή να ταξιδέψει στην ισπανική πόλη…Δεν χόρταινε να θαυμάζει, να εντυπωσιάζεται, να στοχάζεται πάνω στις εικόνες του εικαστικού καλλιτέχνη, να εμβαθύνει στην ουσία της τέχνης του ζωγράφου. Κι ολάκερη η εμπειρία του Γκρέκο και του Τολέδο, θα διοχετευθεί στην ποίηση του…

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε σαν σήμερα, 1 Οκτωβρίου το 1541 στον Χάνδακα της Κρήτης, το σημερινό Ηράκλειο. Στην Κρήτη έλαβε κλασική μόρφωση και διδάχτηκε αγιογραφία. Έφτασε στο Τολέδο αφού μαθήτευσε για ένα διάστημα στο εργαστήριο του Τιτσιάνο στη Ρώμη.

Ο συγγραφέας του 17ου αιώνα Jose Martinez αναφέρει σχετικά με το ύφος και τον τρόπο ζωής του Ελ Γκρέκο στο Τολέδο:

“Εισήγαγε ένα άκρως ιδιόρρυθμο ύφος. Είχε μεγάλη αυτοπεποίθηση. Διέκρινες το καλλιτεχνικό κύρος του στο βλέμμα και τη συμπεριφορά του…, που δημιουργούσε στους πάντες την αίσθηση πως για κείνον δεν υπήρχε στον κόσμο τίποτε ανώτερο από την τέχνη και τα έργα του…

Αγαπούσε πολύ και τη μουσική και συντηρούσε έμμισθους μουσικούς ώστε να παίζουν γι’αυτόν κατά τη διάρκεια του δείπνου, κάτι που απολάμβανε στο έπακρο”.

Οι χαρακτηρισμοί του Μαρτίνεθ σκιαγραφούν έναν άνθρωπο με ιδιαίτερες συνήθειες που ξένιζαν τους καλλιτεχνικούς κύκλους της συντηρητικής ισπανικής πολιτείας. Ο Θεοτοκόπουλος εκπροσωπούσε έναν νέο τύπο καλλιτέχνη με μεγάλη παιδεία και ενδιαφέροντα οικουμενικά, όπως αποδεικνύεται από την πλούσια για την εποχή και σπάνια για καλλιτέχνη, βιβλιοθήκη του…

Από εικαστικά του μεγάλου κρητικού ζωγράφου εμπνεύστηκε ο επίσης κρητικής καταγωγής ελληνοαμερικανός συνθέτης, Γιώργος Τσοντάκης το έργο του: “Πορτραίτα του Ελ Γκρέκο”, τιμή στη “μεγαλύτερη πνευματική δόξα του σύγχρονου ελληνισμού”.

O συνθέτης που κατά δήλωσή του στις δημιoυργίες του επηρεάστηκε τόσο από τα κρητικά ακούσματα όσο από τη μουσική του Μπετόβεν αποτολμά ένα είδος πειραματισμού, με προχωρημένες τεχνικές, όπως τα μικροδιαστήματα, και μουσικές καινοτομίες της εποχής μας, στήνοντας μια σουίτα για κλαρινέτο, βιολί, βιόλα, τσέλο και πιάνο, που ολοκληρώθηκε το 2014 στο πλαίσιο της 400ης επετείου από το θάνατο του Θεοτοκόπουλου και καθένα από τα έξι μέρη της σουίτας φέρει τον τίτλο του εικαστικού έργου της έμπνευσης.

Πρόκειται για τα εικαστικά:

1. Άποψη του Τολέδο

2. Αποκαθήλωση

3. Η εκδίωξη των εμπόρων από το Ναό

4. Το όραμα του Αγίου Ιωάννη

5. Ο Χριστός μεταφέρει τον Σταυρό

6. Ευαγγελισμός

H σύνθεση θα μπορούσε να θεωρηθεί ως τυπικό piano quartet με προσθήκη κλαρινέτου.

1. Ως εναρκτήριο μέρος ο Τσοντάκης επιλέγει ένα μη θρησκευτικό πίνακα του Θεοτοκόπουλου, αντίθετα με τα υπόλοιπα πέντε μέρη που η έμπνευση έρχεται από εικαστικά θρησκευτικού θέματος.

Η αντίθεση που δημιουργεί ο σκοτεινός ουρανός με το ολοπράσινο λιβάδι στην “Άποψη από το Τολέδο”, μεταφέρεται σαν οπτική ένταση στο θεατή κι αντιπροσωπεύεται στη μουσική από ένα μυστηριωδώς επαναλαμβανόμενο διάστημα δύο φθόγγων καθόλη τη διάρκεια του μέρους.

2. Τη δραματικότητα στην “Αποκαθήλωση”, ο συνθέτης αποτυπώνει με τη μελωδική γραμμή που επιλέγει πλάθοντας την πένθιμη ατμόσφαιρα, τις στιγμές της οδύνης και του απόλυτου πόνου, αλλά και με ορμητικά θέματα την έκρηξη της ψυχικής απορίας.

Η αντιπαράθεση του πιάνου ως κρουστό με τα υπόλοιπα όργανα δημιουργεί σπαρακτικές κορυφώσεις.

3. Στην “Εκδίωξη των εμπόρων από το Ναό” η αγανάκτηση του Χριστού που τόσο παραστατικά αποτυπώνει με τα πινέλα του ο Γκρέκο, μετατρέπεται από τον συνθέτη σε “ρυθμική” αναταραχή.

Το κύριο θέμα δίνει έμφαση στον αυτόνομο ρόλο κάθε οργάνου έναντι του συνόλου, ενώ η κατακλείδα της έκθεσης επαναφέρει τον σφοδρό χαρακτήρα του κυρίου θέματος.

4. Στο “Οραμα του Αγίου Ιωάννη”, έμπνευση από την Αποκάλυψη, η μουσική είναι τόσο αποκαλυπτική όσο και εκστατική, με επιρροές από το κουαρτετο “Για το τέλος του χρόνου” του Ολιβιέ Μεσσιάν, που επίσης βασίζεται σε απόσπασμα από το Βιβλίο της Αποκάλυψης του Ιωάννη.Ο συνθέτης δίνει έμφαση στα pizzicati των τοξοτών.

5. “Ο Χριστός που μεταφέρει τον Σταυρό” είναι ένας από τους πιο συναισθηματικούς και συγκινητικούς πίνακες του Ελ Γκρέκο. Ακριβώς όπως στη ζωγραφική απεικονίζεται ο Ιησούς υπό το βάρος και τον πόνο του Σταυρού, έτσι και η μουσική του Τσοντάκη θυμίζει γοερό θρήνο, που σταδιακά κορυφώνεται..

6. Το τελευταίο μέρος, “Ευαγγελισμός” είναι ένα απλής φόρμας καταληκτικό κίνημα, που βασίζεται σε ένα λιτό μοτίβο συνεχούς κίνησης από το πιάνο υπονοώντας κρούσεις εκκλησιαστικών καμπανών.
Ο συνθέτης στοχεύει να παραστήσει ηχητικά την Παναγία και τη θεία ζωή μέσα της, την ψυχική και σωματική παρθενία που επιβραβεύεται πανηγυρικά, με τα γήινα να ενώνονται με τα ουράνια, το θνητό με το αθάνατο, το ανθρώπινο με το θείο.

G.Tsontakis: “Portrait by El Greco”: