Γιάννης Καραχισαρίδης

Ο Ηρακλής στο κρίσιμο σταυροδρόμι της νεότητας του επέλεξε το δρόμο της αρετής. Ίσως και αυτό να είναι το πιο αγαπημένο δίλημμα της παράδοσής μας. Τα διλήμματα εξ ορισμού μας επιβάλλουν μια απόφαση. Μας προσφέρουν δύο λύσεις, οπότε και η επιλογή μοιάζει απλή, χωρίς να είναι πάντα εύκολη. Το δημοψήφισμα για τη βασιλεία ήταν ένα σαφές δίλημμα, όπως και τα απλά δημοψηφίσματα που τόσο συχνά προκηρύσσουν οι Ελβετοί, για θέματα της καθημερινότητας τους, όπως, για παράδειγμα, αν θα επεκταθούν οι διακοπές των δασκάλων ή θα παραμείνουν ως έχουν. Στην Ελλάδα, που οι πολίτες, οι πολιτικοί και όλα τα συστήματα είναι εθισμένα στην αναβλητικότητα, αποφεύγουμε να διατυπώσουμε διλήμματα, τα οποία θα απαιτούσαν πρακτικές αποφάσεις. Σ’ αυτό μας βοηθάει και η έφεση που έχουμε στα μεγάλα «ιδεολογικά διλήμματα», που δεν απαιτούν καμία άμεση απόφαση και τα οποία μπορούν να μας συντροφεύουν ανενόχλητα σε βάθος χρόνου.

Η «ιδεολογία» έχει τον τρόπο να παρακάμπτει τα διλήμματα, χάρις στην εμμονή της σε ένα τελεσίδικο πλάνο οργάνωσης της κοινωνίας. Δεν τα έχει πλέον ανάγκη. Τα έχει προσπεράσει γιατί προσδοκά την πολιτεία της απόλυτης δικαιοσύνης και ισότητας, όπου οι άνθρωποι θα επιλύουν τις διαφορές τους καλόγνωμα. Εκεί όπου οι ανταγωνισμοί θα έχουν εκλείψει. Εκεί όπου το χρήμα θα έχει χάσει την παντοδυναμία του, δεν θα είναι πλέον δυνάστης των ανθρωπίνων σχέσεων, αλλά ένα απλό και ταπεινό μέσο για τις συναλλαγές. Η «ιδεολογία» ονειρεύεται μια τέτοια κοινωνία, που είναι η μετάθεση μέσα στο χρόνο της ιδανικής πολιτείας του Πλάτωνα ή αν πάμε λίγο παραπέρα, του ιδανικού μεταθανάτιου τόπου όλων των θρησκειών, που είναι ο Παράδεισος. Και είναι παράδοξο που οι πρεσβευτές των «ιδεών» επιμένουν ότι έχουν ως σημείο εκκίνησης τον υλισμό, μια φιλοσοφική προσέγγιση που απεχθάνεται τις «ιδέες» και βρίσκεται στον αντίποδα, προσπαθώντας να κατανοήσει τις αντιθέσεις του πραγματικού και εν ενεργεία Κόσμου.

Αν θέλουμε να ερμηνεύσουμε με βάση τις ιδέες το περίφημο δίλημμα του Ηρακλή, τότε δίκαια μπορούμε να πούμε ότι ακολούθησε το δρόμο της αρετής – το δρόμο δηλαδή που εκπορεύεται από την ιδανική κοινωνία των ιδεών – κι όχι το δρόμο της ηδονής και της καλοπέρασης – το δρόμο δηλαδή που αντιστοιχεί σε όλα τα δεινά που μας περιτριγυρίζουν, το δρόμο που οι «ιδέες» τον αποκαλούν κατάπτωση και παρακμή. Αν θέλουμε όμως να ερμηνεύσουμε το ίδιο δίλημμα με βάση τον υλισμό, τότε θα λέγαμε ότι ο Ηρακλής επέλεξε να ξανοιχτεί στην πραγματική ζωή, θέλοντας να δοκιμάσει τις ξεχωριστές του δυνάμεις, για τις οποίες είχε ήδη επίγνωση. Άφησε πίσω του μια ζωή προορισμένη να ξεχαστεί στην αδράνεια μιας τρυφηλής ζωής.

Η «ιδεολογία», όπως είπαμε δημιουργεί διλήμματα που δεν επιδέχονται απόφαση τώρα. Πρόκειται για διλήμματα, με τα οποία ήδη συνταξιδεύουμε χρόνια και που μπορούν να μας συνοδεύουν για δεκαετίες ακόμα, χωρίς σε καμιά στιγμή να μην είναι αναγκαία μια πρακτική επιλογή, που θα απέκοπτε το διαζευκτικό δεσμό του διλήμματος, αφήνοντας τα απομεινάρια του στο παρελθόν. Για παράδειγμα «η Ευρώπη των πλουτοκρατών ή η Ευρώπη των λαών». Ένα ιδεολογικό δίλημμα που καθόλου δεν αντιστοιχεί στα γεγονότα που εξελίσσονται αυτή την εποχή. Η Ευρώπη των λαών είναι μια ελκυστική ιδέα, που όμως, ως επιλογή, δεν μπορεί να προκαλέσει κανενός είδους απόφαση. Η αναζήτηση, όμως, τρόπων για να φορολογηθούν οι off shore εταιρίες, είναι μια πρακτική ενέργεια σε μια απόφαση που πήραν τα κράτη στο δίλημμα: «Η κατάρρευση των αγορών – όποτε αυτή θα συμβαίνει – θα επιβαρύνει τις ίδιες τις αγορές ή τους πολίτες των κρατών όπου λειτουργούν οι ανοιχτές κοινωνίες;».

Από την εποχή της συντακτικής συνέλευσης κατά τη Γαλλική Επανάσταση χωρίστηκαν οι αντιπρόσωποι στην αριστερή, τη δεξιά και την κεντρώα πλευρά της αίθουσας. Οι αριστεροί από τότε μέχρι σήμερα ήταν οι ριζοσπάστες, οι δεξιοί οι συντηρητικοί και οι κεντρώοι οι εξισορροπιστές. Αυτή η παράδοση ταξίδεψε μέχρι τις μέρες μας. Ήρθε όμως η μεγάλη κρίση του 2008 για να προκαλέσει σύγχυση στον αυτονόητο αυτό διαχωρισμό, θυμίζοντας μας ότι τίποτα δεν είναι αιώνιο. Διλήμματα που αναδύθηκαν στην επιφάνεια της επικαιρότητας σφυροκόπησαν τις σταθερές ιδεολογικές ταυτότητες πολιτικών και πολιτών, δημιουργώντας ένα τοπίο γεμάτο ασάφειες και ανακολουθίες. Το παραδοσιακό δίλημμα ανάμεσα στον σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό μπερδεύτηκε με καινούρια, όπως μνημόνιο και αντιμνημόνιο, δραχμή ή ευρώ και άλλα παρεμφερή. Και μέσα στη σκόνη που σηκώθηκε πολλοί ψάχνουν – ανασκαλεύοντας τα ιδεολογικά τους οπλοστάσια – να δώσουν ένα καινούριο νόημα στην κεντροαριστερά ή στην κεντροδεξιά. Μια ιδεολογική διαμάχη που επιμένει να δίνει το παρόν, από κεκτημένη ταχύτητα, ενώ στη σκιά της τα πραγματικά γεγονότα εξελίσσονται.

Η ελληνική απέχθεια στα πραγματικά διλήμματα φάνηκε και απ’ το προαναγγελθέν δημοψήφισμα του 2011. Το μένουμε ή φεύγουμε από την Ευρώπη ή από το ευρώ ήταν το μόνο αληθινό δίλημμα που είχε θέσει η ζωή στο αδιέξοδο εκείνης της εποχής. Κι όμως σύσσωμοι οι πολίτες και οι πολιτικοί απέκλεισαν κάθε πιθανότητα να ασχοληθούν μαζί του. Κανείς δεν ήθελε ούτε καν να το σκεφτεί. Κι όμως αυτό το δίλημμα είναι που ορίζει τη ζωή μας μέχρι σήμερα. Αυτό χτίζει τις πολιτικές και τις κοινωνικές συμμαχίες, όσο κι αν εμείς επιμένουμε να βολευόμαστε στη ζεστασιά της ιδεολογίας μας.

Ο εκπολιτισμένος άνθρωπος είναι πολύ σύνθετος για να τον κατατάσσουμε με ευκολία. Το ίδιο και οι προηγμένες κοινωνίες του. Οι ιδέες, η πολιτική τακτοποίηση τους και η πρακτικότητα της καθημερινής ζωής συνυπάρχουν – μέσα σ’ ένα κόσμο γεμάτο αντιφάσεις – σαν ένα αμάλγαμα που δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσεις τα συστατικά του. Γι’ αυτό και είναι απλοϊκό να λέμε ότι η ζωή φέρνει στην επιφάνεια τα διλήμματα με ευδιάκριτο τρόπο. Ίσως χρειάζεται μεγαλύτερο κόπο για να τα ανασύρουμε απ’ την ομίχλη της περίπλοκης πραγματικότητας, η οποία πάντα τα κυοφορεί υπό κατασκευή. Κι ας αποφασίσουμε τέλος ότι τα διλήμματα είναι υπαρκτά, μόνον όταν μας προσκαλούν σε αποφάσεις.