Μιχάλης Παπαντωνόπουλος: «Ας ακολουθήσουμε και ένα «τρελό» εγχείρημα κόντρα στις πιθανότητες· εντέλει, είναι πολύτιμο να μην συντασσόμαστε με την απαισιόδοξη κανονικότητα»

Έχει μεταφράσει μερικούς από τους πλέον σημαντικότερους καταραμένους ποιητές και συγγραφείς. Συγγραφέας, ο ίδιος, πέντε –έως τώρα- ποιητικών συλλογών και συνιδρυτής των εκδόσεων Κοβάλτιο, ισορροπεί εν μέσω σπαραγμάτων, σημειώσεων, ποιημάτων και μεταφράσεων δίνοντας το δικό του στίγμα στον χώρο της σύγχρονης λογοτεχνίας.

Γράφει στο ποίημα του Βόλια:

Δὲν εἶμαι ἄγγελος κι ἡ γλώσσα μου κρα-

τάει σκοτάδια

Κάποτε γαβγίζω ψώρα ὡς τὸ κόκαλο τὴν

ἐξουσία τῆς οὐρᾶς του

κι ἔξι-ὀκτὼ παίζουμε νευρικὰ μὲ τὰ ξυράϕια

τοῦ συστήματος

Συναντήσαμε τον ποιητή και μεταφραστή Μιχάλη Παπαντωνόπουλο και συζητήσαμε μαζί του εφ’ όλης της ύλης.

Γράφει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν στο κείμενό του “Η αποστολή του μεταφραστή”: “Η φοβερή και μοναδική ικανότητα που έχει η μετάφραση είναι να αποδεσμεύσει την καθαρή γλώσσα από το νόημα αυτό, να καταστήσει το συμβολίζον το ίδιο το συμβολιζόμενο, να ανακτήσει από τη γλωσσική κίνηση την καθαρή γλώσσα, μορφοποιημένη”. Ποιο είναι το μεγαλύτερο στοίχημα ενός μεταφραστή και ποιος ο δικός σας μεταφραστικός στόχος;

 Ο στόχος είναι το στοίχημα της προσωπικής μεταγραφής του πρωτοτύπου: να βρεις –(ανα)δημιουργώντας– τις ελληνικές αντιστοιχίες σε αυτό που είναι το κείμενο∙ στην αισθητική της εκφοράς του. Εκεί αναπόφευκτα δοκιμάζεις κέρδη και απώλειες∙ για να συνεχίσεις με ακόμη μεγαλύτερο ενθουσιασμό καταπάνω σε νέες –κυρίως– «ήττες». Αποκεί και πέρα, υπάρχει και ένα δώρο: η ισορροπία που προσφέρει η μεταφραστική εργασία. Ως δημιουργός μπαίνεις στο περιώνυμο τριπάκι της «αθανασίας» των κειμένων σου. Η κυρία Μετάφραση είναι ασφαλώς θνητή. Και αυτή είναι μια πολύτιμη υπενθύμιση για τη φύση της καλλιτεχνικής αθανασίας.

 Έχει επηρεάσει ο μεταφραστικός σας ρόλος τη συγγραφική σας δραστηριότητα;

 Εφόσον αναφερόμαστε στο ίδιο καλλιτεχνικό υποκείμενο ως συγγραφέα και μεταφραστή, υπάρχει αναπόφευκτα μια σχέση «ρίζας». Και σίγουρα κάποτε επιχειρείς να μεταθέσεις τρόπους από το «ξένο» γλωσσικό και αισθητικό περιβάλλον σε ένα πρωτότυπο έργο. Άλλοι αφομοιώνονται, άλλοι αποβάλλονται. Ο ύστατος πειρασμός είναι να δοκιμάσεις την αντίθετη κατεύθυνση στον ίδιο δρόμο: αν και τι από το προσωπικό σου συγγραφικό ιδίωμα δύναται να εκχωρηθεί στο «ξένο» κείμενο. Έχοντας πάντα επίγνωση πως ο κίνδυνος της σύγκρουσης είναι μετωπικός.

 Πώς επιλέγετε τους συγγραφείς που θα μεταφράσετε;

Η επιλογή καθορίζεται από την ίντριγκα που μου προκαλεί το ίδιο το κείμενο ώστε να το μεταγράψω στο αισθητικό περιβάλλον της γλώσσας μου. Στην αρχή είναι η απόλαυση της δημιουργικής ανάγνωσης∙ και σε αυτή την απόσταση, οι μεταβλητές της διάθεσης και των προθέσεων. Εκεί παίζεται και η επιλογή∙ στη βάση μιας προφανούς ή αδιόρατης μεθοδικότητας. Και περνώ από σχέδια: ο γερμανόφωνος εξπρεσιονισμός και ρομαντισμός∙ τα Ημερολόγια∙ ο Γέητς και ο Πόε∙ η λαϊκή λογοτεχνία∙ οι «άγνωστοι» Βαλκάνιοι, Τούρκοι και Ρώσοι∙ οι αφορισμοί και το μανιφέστο∙ οι αναρχικοί.

Διαβάζει ο κόσμος σήμερα λογοτεχνία;

Εντέλει καθένας μας διαβάζει όση λογοτεχνία μπορεί —με γνώμονα τον χρόνο ή/και την αισθητική του— να καταναλώσει.

Τα ηλεκτρονικά βιβλία, πιστεύετε, έχουν φέρει τους νέους πιο κοντά στην λογοτεχνία;

Σίγουρα έχουν διευκολύνει την πρόσβαση στη λογοτεχνία και έχουν διευρύνει τα αναγνωστικά ερεθίσματα. Να έχεις με ένα «κλικ» τις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες του κόσμου στην οθόνη σου είναι δώρο. Οπότε, αυτός που θέλει να έρθει κοντά στη λογοτεχνία πλέον έχει περισσότερα εφόδια.

Πώς βλέπετε τη λογοτεχνική παραγωγή τα τελευταία χρόνια;

Ως ζωντανό οργανισμό. Και αυτό σημαίνει πως δεν λείπουν τα «παθολογικά» συμπτώματα. «Εκπτώσεις» στον χώρο του βιβλίου ανέκαθεν εντοπίζονταν. Η διαταραχή που προέκυψε τα τελευταία χρόνια, όταν η ανάγκη για ρευστότητα στην εκδοτική αγορά μετατράπηκε σε «όρο αισθητικής» μάλλον τις όξυνε. Ωστόσο, δίπλα στην προχειρότητα βρίσκουμε τον εμπνευσμένο επαγγελματισμό· δίπλα στην κοινοτοπία βρίσκουμε λογοτεχνικά κείμενα που ρισκάρουν την αναγνωστική τους υπόσταση στον χρόνο. Σημαντικές εκδοτικές σειρές συνεχίζουν να επιβιώνουν, καινούργια εκδοτικά σχήματα εμφανίζονται, το επίπεδο των μεταφρασμένων έργων στα ελληνικά είναι, στην κυρίαρχη τάση του, από άκρως ικανοποιητικό έως και εξαιρετικό, ακόμα και τα πρότυπα της τυπογραφίας παραμένουν υψηλά.

Στηρίζει η πολιτεία τον χώρο του βιβλίου;

Στα δύσκολα, οι εκφάνσεις του πολιτισμού είναι από τις πρώτες που πλήττονται από τον γραφειοκρατική παραφορά του κράτους. Γι’ αυτό θα προτιμούσα η στήριξη της πολιτείας να περιορίζεται στον βαθμό που όταν αυτή αποσυρθεί να αφήνεται στον χώρο του βιβλίου η δυνατότητα στοιχειώδους αυτοσυγκρότησης και αυτόνομης λειτουργίας. Ειδάλλως το φάσμα της κατάρρευσης μπορεί να συντρίψει οποιαδήποτε άμυνα.

Θα θέλατε να μας εισαγάγετε στο συγγραφικό σας εργαστήρι;

Σπαράγματα, σημειώσεις, ποιήματα και μεταφράσεις που δοκιμάζονται σε διάφορες εκδοχές. Ίσως μια εικόνα από αυτό που είθισται να αποκαλούμε «συγγραφικό εργαστήρι» να αποκαλύπτεται στο βιβλίο μου «Συμεών Βάλας».

Τι σας εμπνέει;

Τα πάντα και τίποτα∙ μετρημένα στην κόψη της απώλειας.

Ποιες είναι οι επιρροές σας;

Θα έλεγα πως ακόμη κρατούν κάτι από μέσα μου η παραφορά των εξπρεσιονιστών∙ η άρνηση και ο ριζοσπαστικός ατοµικισμός –αν και παράδοξα στραµµένος προς έναν συλλογικό σκοπό– του Vortex∙ και η εκφορά της ορθόδοξης υμνογραφίας και των λαϊκών θρησκευτικών κειμένων.

Ποια είναι η θέση του συγγραφέα σήμερα;

Εφόσον δεχτούμε πως η κοινωνική ζωή είναι ένα παιχνίδι εξουσίας και θεάματος, κάθε συγγραφέας επιλέγει τη θέση του επί, κάτω ή πίσω από τη σκηνή όπου ανεβαίνει το δράμα «άνθρωπος».

Ονειρεύεστε;

Θα έλεγα πως βλέπω συνθήκες και ανθρώπους στην πραγματικότητα που μου κινούν το ενδιαφέρον για ζωή και δημιουργία.

Ποιος είναι ο αγαπημένος σας στίχος;

Αυτή την περίοδο δεν είναι στίχος και ούτε ακριβώς αγαπημένος. Είναι ένα απόσπασμα από το «Βίος και πολιτεία ενός ηλίθιου», ένα αυτοβιογραφικό κείμενο του Ιάπωνα συγγραφέα Ρυουνόσουκε Ακουτάγκαβα, που επιμένει στη σκέψη μου. Σημειώνει: «Βιώνω πια την πιο θλιβερή ευτυχία που μπορεί κανείς να φανταστεί. Και όμως, παραδόξως, δεν μετανιώνω για τίποτα. Λυπάμαι μονάχα όποιον είχε την ατυχία να ζήσει πλάι σε έναν τόσο κακό σύζυγο, τόσο κακό γιο, τόσο κακό πατέρα σαν εμένα. Γι’ αυτό, λοιπόν, έχε γεια. Δεν προσπάθησα –όχι συνειδητά, τουλάχιστον– ν’ αυτοδικαιωθώ εδώ πέρα.

Πώς βλέπετε την σημερινή κατάσταση; Σας φοβίζει η πολιτική κατάσταση της χώρας μας;

Κάθε εποχή έχει τις δυσκολίες της και την πολιτική της παράνοια. Ας μην μας φοβίζει αυτό και ας μην μας εμποδίζει να διεκδικούμε τις επιθυμίες μας. Ας ακολουθήσουμε και ένα «τρελό» εγχείρημα κόντρα στις πιθανότητες· εντέλει, είναι πολύτιμο να μην συντασσόμαστε με την απαισιόδοξη κανονικότητα.

Έχετε γράψει πως: «Το κέρδος διψά τη λάσπη του στον Νόμο – μια γλώσσα λάκκος που μαυρίζει τρέλα ως το σκουλήκι: και δεν μιλάει για τον λαό». Τι είναι αυτό που έχει περισσότερο ανάγκη ο κόσμος; Σε ποια γλώσσα έχει μπερδευτεί και τον τρομάζει τόσο η επικοινωνία και η συνύπαρξη με τον άλλο;

Θα απέφευγα μια γενίκευση για το τι έχει ανάγκη ο κόσμος. Θα πρότεινα, όμως, καθένας μας να κινείται προς αυτό που αναγνωρίζει ως ιδιαίτερη ανάγκη του. Η επικοινωνία και η συνύπαρξη μάς τρομάζουν όταν δοκιμάζονται σε μια γλώσσα που δεν εκφράζει με αμεσότητα τις επιθυμίες και τις σκέψεις μας.

Ετοιμάζετε κάτι καινούριο αυτή την περίοδο;

Αυτή την περίοδο προτεραιότητα έχουν η μετάφραση αλλά και η επιμέλεια βιβλίων, στο πλαίσιο των Εκδόσεων Κοβάλτιο, που συνδιαχειριζόμαστε με τη Λαμπριάνα Οικονόμου. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από το «Κοβάλτιο» ένα βιβλίο με πεζά κείμενα του Αυστριακού Γκέοργκ Τρακλ, υπό τον τίτλο «Βαραββάς», σε μετάφρασή μου. Σειρά έχει η επιμέλεια της νουβέλας του Ονορέ ντε Μπαλζάκ, «Ένα επεισόδιο από την εποχή της τρομοκρατίας», σε μετάφραση Νίκου Σκοπλάκη, η οποία θα κυκλοφορήσει τον Δεκέμβριο.

 Τι μήνυμα θα θέλατε να στείλετε στους αναγνώστες μας;

 Δεν είναι ακριβώς μήνυμα, αλλά μια υπενθύμιση για όλους μας, από τις «Φράσεις» του Αρτούρ Ρεμπώ σε μετάφραση Αλέξη Ασλάνογλου: «Όταν είμαστε πολύ δυνατοί, – ποιος υποχωρεί; πολύ χαρούμενοι, – ποιος πέφτει από το γελοίο; Όταν είμαστε πολύ μοχθηροί, – τι θα μας έκαμναν;/ Στολιστείτε, χορέψτε, γελάστε. Δεν θα μπορέσω ποτέ να σας στείλω τον Έρωτα από το παράθυρο».

* Ο Μιχάλης Παπαντωνόπουλος γεννήθηκε το 1980 στην Αθήνα. Έχει εκδώσει τις ποιητικές συλλογές: “Πλάσματα της νύχτας” (Δωδώνη, 2001), “Δ” (Ερατώ, 2006) και “Συμεών Βάλας [Ένα σχεδίασμα]” (Μελάνι, 2010). Έχει μεταφράσει στα ελληνικά ποιητικά και πεζά έργα των Γκέοργκ Τρακλ, Ράινερ Μαρία Ρίλκε, Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέητς, Όσκαρ Ουάιλντ, Νοβάλις, κ.ά.Το προσωπικό του ιστολόγιο είναι: http://mixalispapantonopoulos.blogspot.com.

* Ο Κωνσταντίνος Καραγιαννόπουλος ασχολείται με την δημοσιογραφία, την κριτική λογοτεχνίας και την ποίηση