Σαν σήμερα εκτελέστηκε ο συγγραφέας της Ουτοπίας Τόμας Μορ (1478-1535). Όταν η Ουτοπία πρωτοκυκλοφόρησε, τον Ιανουάριο του 1517, ο συγγραφέας της ήταν ήδη ένας διακεκριμένος λόγιος, γνώστης της αρχαιοελληνικής και της λατινικής γραμματείας, φίλος του Εράσμου, καθώς και εξέχων νομομαθής που είχε διαπρέψει ως διαπραγματευτής και διπλωμάτης.

Το πόνημά του, καθαρά μυθοπλαστικό αλλά με πολλές αναφορές σε πραγματικά γεγονότα και πρόσωπα της εποχής που του σχολιάζει τα δεινά της Ευρώπης: την κοινωνική ανισότητα, την απληστία των ευγενών και των πλούσιων αστών, τις αδυναμίες των βασιλέων και την ανηθικότητα των ανακτορικών συμβούλων. Κυρίως όμως έμεινε γνωστό για τις ιδέες της ανυπαρξίας της ατομικής ιδιοκτησίας τόσο στα μέσα παραγωγής όσο και στα παραγόμενα αγαθά.

Η κοινοκτημοσύνη, που ο Πλάτων πρώτος στην Πολιτεία προέβλεπε μόνο για τις ανώτερες τάξεις των φυλάκων και των επικούρων, στο έργο του Μορ ισχύει για όλους τους πολίτες, συνδυασμένη με μια σχεδόν απόλυτη ισότητα υποχρεώσεων, δικαιωμάτων και συνθηκών διαβίωσης.

Το βιβλίο του Μορ γνώρισε εξαρχής μεγάλη επιτυχία. Μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα επανεκδόθηκε δέκα φορές στα λατινικά και κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα αγγλικά, στα γαλλικά, στα γερμανικά, στα ιταλικά και στα ολλανδικά. Χάρη σε αυτό, αργότερα το ουσιαστικό «ουτοπία» και το επίθετο «ουτοπικός» καθιερώθηκαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες ως χαρακτηρισμοί κάθε σχεδίου που δεν έχει πιθανότητες ποτέ να πραγματοποιηθεί. Προπάντων όμως στάθηκε το πρότυπο για μια σειρά ανάλογων συγγραμμάτων που εμφανίστηκαν ως περιγραφές φανταστικών κοινωνιών, με γνωστότερα ανάμεσά τους την Πολιτεία του Ήλιου του Τομμάζο Καμπανέλλα (1623), τη Νέα Ατλαντίδα του Φράνσις Μπέικον (1627), το Έτος δύο χιλιάδες τετρακόσια σαράντα του Σεμπαστιέν Μερσιέ (1772), το Ταξίδι στην Ικαρία του Ετιέν Καμπέ (1840), το Κοιτάζοντας πίσω του Έντουαρντ Μπέλλαμυ (1888), το Νέα από το πουθενά του Ουίλλιαμ Μόρρις (1890), τη Μοντέρνα Ουτοπία του Χ.Τζ. Ουέλς (1905) και το Ουώλντεν Δύο του Μπ.Φ. Σκίννερ (1948).

Ουτοπικά θεωρήθηκαν εξάλλου και τα σοσιαλιστικά συστήματα που οραματίστηκαν και ο Σαιν-Σιμόν, και ο Φουριέ και ο Όουεν τις πρώτες δεκαετίες τού 19ου αιώνα. Μέσα στην Ουτοπία μπορούμε να βρούμε και την ακριβή έκφραση του Νεοφιλελευθερισμού σαν να γράφτηκε μόλις στις μέρες μας: «Στ’ αλήθεια, όταν σκέφτομαι οποιοδήποτε κοινωνικό σύστημα που υπάρχει στην εποχή μας, δεν μπορώ, μα το Θεό, να το δω αλλιώς παρά σαν συνωμοσία των πλούσιων να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους με το πρόσχημα πως οργανώνουν την κοινωνία. Ψάχνουν και βρίσκουν κάθε είδους τεχνάσματα και απατεωνιές, πρώτα για να διατηρήσουν τα άνομα κέρδη τους και μετά για να εκμεταλλευτούν τους φτωχούς αγοράζοντας τη δουλειά τους όσο πιο φτηνά γίνεται. Μόλις οι πλούσιοι αποφασίσουν πως αυτά τα τεχνάσματα και οι απατεωνιές πρέπει επίσημα να αναγνωριστούν από την κοινωνία –που περιέχει τόσο τους φτωχούς όσο και τους πλούσιους–, αμέσως αυτά αποκτούν ισχύ νόμου. Έτσι μια αδίστακτη μειοψηφία, οδηγημένη από την ακόρεστη λαιμαργία της, μονοπωλεί αυτά που θα ήταν αρκετά να καλύπτουν τις ανάγκες όλης της ανθρωπότητας».

Προτείνεται ως ένα πολύ χρήσιμο ανάγνωσμα σε όσους μπορεί ακόμη να ασχολούνται με κάποια ιδεώδη τα οποία τύποις και μόνον έχουν ενσωματωθεί στο δίκαιο των ευρωπαϊκών κρατών και της Ε.Ε. ή παραμένουν ως διεκδικήσεις σε πολιτικά προγράμματα μεταρρύθμισης ή ριζικού μετασχηματισμού του κοινωνικού συστήματος.

Αν εξαιρέσουμε κάποιες αμφισημίες του έργου αναφορικά με τις ελευθερίες του ατόμου η Ουτοπία δεν παύει ακόμη και σήμερα να εντυπωσιάζει με τον ριζοσπαστισμό της και να εμπνέει όσους οραματίζονται μια δικαιότερη κοινωνία.

Σε αυτό άλλωστε οφείλει κυρίως την υστεροφημία του ο Μορ που έχασε τελικά το κεφάλι του από τους ώμους, αφού τόλμησε να καυτηριάσει τα κακώς κείμενα της εποχής του, μιας εποχής που εγκυμονούσε την μετάβαση προς την νέα δική μας καπιταλιστική εποχή.

Νίκος Βασιλειάδης

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.

The article expresses the views of the author

iPorta.gr