Τελειώνουμε σήμερα το αφιέρωμα στο Σούλι και τους κατοίκους του. Όσοι γλύτωσαν το μαχαίρι του Αλή Πασά ξέφυγαν στα στρατιωτικά σώματα που οργάνωναν οι Ρώσοι στα Επτάνησα, ενώ τα γυναικόπαιδα μπήκαν στη δούλεψη μεγάλων σπιτιών της Ηπείρου. Στα Γιάννενα πιάστηκαν αιχμάλωτοι γύρω στους εβδομήνατα άντρες κι άλλες τόσες γυναίκες. Ο άκαρδος πασάς τους σκορπίζει στα τσιφλίκια του και μάλιστα στις πλέον ανθυγιεινές περιοχές.

Ο Ουίλλιαμ Λήκ πέρασε και από το Ζάλογγο και είδε με τα μάτια του τα μετερίζια των Σουλιωτών και τον θρυλικό γκρεμό. Του είπαν ότι ρίχτηκαν από τα απότομα βράχια έξι άντρες και είκοσι δύο γυναίκες. Πολλές γυναίκες που είχαν παιδιά, τα πετούσαν στο γκρεμό κι ύστερα πηδούσαν κι εκείνες.

Στα Ηπειρωτικά Σημειώματα, ο Λαμπρίδης γράφει ότι «στις 18 Δεκεμβρίου 1804, 56 γυναίκες και 13 άνδρες, εν χοροίς όντως και άσμασι τη 11η π.μ. κατεκριμνίσθησαν».

Ο Περραιβός, στο έργο του Ιστορία Πάργας και Σουλίου, ανεβάζει σε εξηντα τον αριθμό των γυναικών που ρίχτηκαν στο γκρεμό: «γυναίκες τινες ωσεί εξήκοντα, όλαι σχεδόν χήραι, ιδούσαι τον κίνδυνον αναπόφευκτον, επρόκρινον, παρά την πολυπαθή και κατησχυμένην αιχμαλωσίαν, τον ηρωικόν και στιγμιαίον θάνατον της αυτοκτονίας».

Ο κυρ-Πέτρος (αρχιμάστορας του Αλή) διηγήθηκε στον Λήκ ότι η πατρίδα του (η Κορυτσά) και η γειτονική Μοσχόπολη είχε πέντε ως έξι χιλιάδες σπίτια, αλλά από την τυραννία των πασάδων οι Έλληνες εγκατέλειψαν τις γενέτειρές τους κι απόμειναν μονάχα οκτακόσιες οικογένειες. Όσο για τους Έλληνες που ζουν στα Γιάννενα, «τα βάσανά τους οφείλονται κατά μέγα μέρος στις ασωτείες του δεσπότη, που φόρτωσε με τόσα χρέη την επισκοπή του, ώστε αν πεθάνει, δύσκολα θα βρεθεί αγοραστής. Στο μεταξύ γδέρνει το ποίμνιό του για να εξοικονομήσει τους βαρύτατους τόκους. Γιατί, σ’ αυτή τη χώρα, χωρίς μεγάλο τόκο δε βρίσκεις χρήματα».

Για την αρπακτικότητα αυτή αναφέρεται στην Ελληνική Νομαρχία: «Αυτοί πέμπουσι τόσους ληστάς, δια να ειπωώ έτζι, εις τα χωρία της επισκοπής των και τους δίδωσι τον τίτλον ή του πρωτοσυγκέλλου ή του αρχιμανδρίτου, ή άλλου τινος τάγματος…Αυτοί, λοιπόν, περιφέρονται εις όλα τα χωρία της επισκοπής και με άκραν ασπλαχνίαν εκδύουσι τους πολλά αθώους χωριάτας και μάλιστα τας γυναίκας.Όταν δεν τους ευρίσκουσι χρήματα, τότε τίνος αρπα΄ζουσι εν φόρεμα, τινος εν εργαλείον της γεωργικής, τινος εν στολίδι της γυναικός του και φθάνουσι να τους παίρνουσιν εως και τα δοχεία των φαγητών. Από άλλους πάλιν λαμβάνουσι τόσα κιλά σιτάρι, ή τόσον κρασί.Εν ενί λόγω, τους γυμνώνουσι και έπειτα τους ευλογούσι και φεύγουσι. Πολλάκις δε περιέρχεται ο ίδιος ο επίσκοπος εις τα χωρία, και τότε πλέον ακολουθούν τα χειρότερα».  

Δήμητρα Παπαναστασοπούλου