Η Δρ Ποτίτσα Γρηγοράκου
Καθηγήτρια στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο Αθηνών,
Ερευνήτρια της Ιστορίας του Ελληνιστικού Πολιτισμού της Ανατολής

Παλμύρα

το “μαργαριτάρι” της ερήμου στη Συρία,

Παρθενώνες” που καταστρέφει σήμερα ο πόλεμος

Ο ναός του Μπέλ-Δία στην Παλμύρα της Συρίας 

Η Παλμύρα, η πόλη της βασίλισσας Ζηνοβίας, φημισμένες και οι δύο για το κάλλος και τα πλούτη τους, στον 3ο αι. μ.Χ., είναι κομψοτέχνημα ελληνιστικής και ελληνο-ρωμαϊκής Αρχιτεκτονικής με κορινθιακούς κίονες και ελληνική ‘’ψυχή’’. Τα ερείπια της πόλης είναι σήμερα εντυπωσιακά και θεωρείται από τους Ευρωπαίους ως ο μεγαλύτερος σε έκταση και σημαντικότερος αρχαιολογικός χώρος στη Μέση Ανατολή. Εντυπωσιάζει όσο καμία άλλη αρχαία πόλη και χιλιάδες τουρίστες επισκέπτονταν τον αχανή χώρο της, πριν τον πρόσφατο πόλεμο.

Καταμεσής στην έρημο της Συρίας, 220 χλμ. ανατολικά της Δαμασκού, αναπτύχθηκε στην αρχαιότητα η πόλη της Παλμύρας, σπουδαίος και τελευταίος κόμβος για τα καραβάνια, στον μεγάλο Δρόμο του Μεταξιού, δηλ. του εμπορίου Ανατολής και Δύσης.

Χιλιόμετρα κιονοστοιχίες, δρόμοι πλακόστρωτοι, πλαισιωμένοι με κορινθιακές κολώνες, μετώπες, αψίδες και στεφανωτά σταυροδρόμια, Θέατρο, Αγορά, Ναοί… ‘’Παρθενώνες’’ στη μέση της ερήμου, σπίτια και παλάτια, λουτρά, μαγαζιά, απλώνονται ολόγυρα χωρίς σκεπές, κατεστραμμένα από τον χρόνο και τις Ρωμαϊκές λεγεώνες, όταν η περίφημη βασίλισσα Ζηνοβία όρθωσε το παράστημά της στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Με πρότυπο τον Αλέξανδρο που θαύμαζε, κατάκτησε μέγα μέρος της Ρωμαϊκής Επικράτειας στην περιοχή και απείλησε έτσι τη Ρώμη. Ο Αυτοκράτωρ Αυρηλιανός κατέλαβε και κατέστρεψε την πόλη και πήρε τη Ζηνοβία αιχμάλωτη στη Ρώμη, δεμένη με χρυσές αλυσίδες (272 μ.Χ.). ΄Ηταν η τελευταία βασίλισσα της Παλμύρας, το όνομα και η μοίρα της συνυφάνθηκαν με το μεγαλείο, τον πλούτο και το τραγικό τέλος της πόλης, και οι δύο τους έγιναν θρύλος στα βάθη της Ιστορίας.

“Η αρχαιότητα δεν άφησε ούτε στην Ελλάδα ούτε στην Ιταλία τίποτε που να μπορεί να συγκριθεί με την μεγαλοπρέπεια που έχουν τα ερείπια της Παλμύρας…” γράφει το 1800 ο Γάλλος λόγιος Βολνέ στο βιβλίο του ‘’Ερείπια’’. Οι Αγγλοι εξερευνητές Ντάουκινς και Γούντ, που την ανακάλυψαν το 1751 έγραψαν: “…ανακαλύψαμε την μεγαλύτερη έκταση Ελληνιστικών ερειπίων που υπάρχει στον κόσμο. Είναι αδύνατο να φανταστεί κανείς κάτι πιο μεγαλοπρεπές. Τόσο πολλές Κορινθιακές κολώνες, με τόσο λίγους τοίχους, αποτελεί το πιο ρομαντικό και το πιο υπέροχο θέαμα που μπορεί κανείς να δει…”

Η ανάλαφρη, αιθέρια αρμονία που έχουν οι κολώνες, τα περίτεχνα κιονόκρανα και τα χτίσματα του εκλεπτυσμένου Κορινθιακού ρυθμού καταδεικνύουν την αναμφίβολη και διαχρονική αξία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού που επηρέασε την Ανατολή για αιώνες και άφησε εκεί σημαντικά ίχνη.

‘’Ρωμαϊκή πολιτεία’’ θα πουν οι επί τόπου ξεναγοί και τα πολλά βιβλία, γιατί άνθησε στην Ρωμαϊκή Εποχή, κυρίως στον 3ο μ. Χ. αιώνα, όταν η Μ. Ανατολή ήταν υπό Ρωμαϊκή κυριαρχία.

Για μας όμως τους ΄Ελληνες είναι σημαντικό να ανατρέξουμε στην βαθύτερη ελληνική υφή της πόλης, που εκφράζεται μέσα από την ελληνο-ρωμαϊκή της ταυτότητα και τους ελληνικούς θεσμούς της.

Χάρη στα μεγάλα πλούτη της πόλης από το εμπόριο, τον 3ο μ.Χ. αιώνα, στο οικονομικό και πολιτικό απόγειό της, υψώθηκε σταδιακά στην μέση της ερήμου, η ανείπωτη ομορφιά, πολυτέλεια και μεγαλοπρέπεια, μιας πελώριας ελληνο-ρωμαϊκής πολιτείας. ΄Εργο της βασίλισσας Ζηνοβίας και του Λογγίνου της Έμεσας, επονομαζόμενου ‘’Αθηναίου’’ (χρημάτισε καθηγητής Ρητορικής στην Αθήνα) που έγινε Σύμβουλος και Υπουργός της Ζηνοβίας.

Η ρυμοτομία της πόλης εφαρμόζει το Ιπποδάμειο σύστημα με σφραγίδα τους ελληνικούς θεσμούς, βασικά χαρακτηριστικά των ελληνιστικών πόλεων της περιοχής.

Κεντρική αρτηρία με κιονοστοιχίες (1,5 χλμ χιαστή), Θέατρο, Αγορά, Βουλευτήριο, Ναοί, Παλάτια, Διοικητικά κτίρια, μαγαζιά, πλήρες αποχετευτικό, κ.λ.π., συμπληρωμένα με τις τελευταίες εξελίξεις της Ρωμαϊκής τεχνολογίας (Αψιδωτή Πύλη του Αδριανού, θέρμες, υδροδότηση, πλακόστρωτα οδικά δίκτυα κ.λ.π.) και με ορισμένα στοιχεία του τοπικού πολιτισμού όπως τα ανάγλυφα στους πυργωτούς Τάφους.

Η Παλμύρα, αν και ρωμαϊκής εποχής, θεωρείται από τους αρχαιολόγους υπόδειγμα ελληνιστικής πολιτείας σε αρχιτεκτονική και δομή, όπως οι προγενέστερες πόλεις των ελληνιστικών βασιλείων των Σελευκιδών στην περιοχή (Απάμεια-Πέλλα, Γέρασσα, Λαοδίκεια κλπ.), αλλά ήταν η καλύτερα διατηρημένη.

Στην Θρησκεία, έχουμε μίξη ελληνικών και τοπικών θεοτήτων (Μπέλ ή Μπάαλ- Δίας, Αλλάτ-Αθηνά, Ιστάρ-Αφροδίτη, Γιαριμπόλ-Απόλλων κ.ά.), πράγμα που επέτρεπε στους κατοίκους των γύρω περιοχών να προσέρχονται στους ίδιους ναούς και ιδίως στον πελώριο ναό του Μπέλ και να λαμβάνουν μέρος στις ίδιες θρησκευτικές τελετές και πανηγύρεις. Ο θεσμός αυτός επιτρέπει την συναδέλφωση των λαών, χωρίς θρησκευτικές τριβές. Το άγαλμα της Αθηνάς, αντίγραφο εκείνου της Αθήνας (έργου του Φειδία), βρέθηκε στο ναό της στο κέντρο της πόλης. Μας επιβεβαιώνει ότι η αραμαϊκή Παλμύρα προσβλέπει στην Αθήνα ως λίκνο του ελληνικού πολιτισμού, που διαπότισε την ελίτ της πόλης, όπως και όλη την γύρω περιοχή της Μ. Ανατολής, συνεχίζοντας για πολλούς αιώνες .

Στην τέχνη, έχουμε επίσης μίξη ελληνικής και τοπικής, όπως αυτό χαρακτηρίζει την ελληνιστική τέχνη στην Ασία με, επί πλέον εδώ, τη ρωμαϊκή επιρροή, ιδίως στις προτομές. Η αυτούσια παλμυριακή τέχνη είναι πιο εμφανής στην επιτύμβια γλυπτική που βρέθηκε στην κοιλάδα των τάφων, όπου οι λεπτομέρειες της τελετουργικής απεικόνισης είναι καθαρά παλμυριακά στοιχεία. Τα δε εντυπωσιακά κοσμήματα που φορούν οι πεπλοφορούσες Κυρίες, στις γλυπτές απεικονίσεις τους, εκφράζουν τον μεγάλο πλούτο των κατοίκων και τα εκλεπτυσμένα γούστα τους.

Η Παλμύρα, ως αρχαϊκή πόλη, λεγόταν Ταντμόρ και είναι γνωστή από το 2000 π.Χ., πάντα ως πολύτιμη όαση για τους ταξιδιώτες και εμπορικός κόμβος στη μέση της ερήμου.

Πολιτιστικά, ως κράτος, είχε επίσημη διπλωματική γλώσσα την Ελληνική, γλώσσα της ελίτ και της παιδείας (πλείστες επιγραφές της πόλης), έκανε χρήση των Λατινικών στις σχέσεις με τη Ρώμη, ενώ η διάλεκτος των κατοίκων ήταν η Αραμαϊκή, που διαβάστηκε σε μία δίγλωσση με Ελληνικά, επιγραφή της πόλης.

Οι λαοί της ευρύτερης περιοχής που συνωστίζονταν στην Παλμύρα για εμπόριο ή προσκύνημα στον μεγάλο Ναό του Μπέλ, μιλούν διάφορες διαλέκτους και τα Ελληνικά χρησιμεύουν για την μεταξύ τους επικοινωνία, αφού είχαν γίνει γλώσσα οικουμενική.

Οι επίσημες επιγραφές της πόλης και οι τίτλοι είναι στα Ελληνικά, π.χ. ο ‘’Αργυροταμίας’’ (Υπουργός Οικονομικών), ο ‘’Συμποσιάρχης’’ (Τελετάρχης του Ναού του Μπέλ), ο ‘’Στρατηγός’’ ο ‘’Αγορανόμος’’ κ.λ.π. Λίγες επιγραφές είναι στα Λατινικά ή Αραμαϊκά.

Η πόλη διοικείται με τους ελληνικούς θεσμούς, το Δήμο και το Βουλευτήριο: ‘’ΠΡΟΣΤΑΓΜΑΤΙ ΒΟΥΛΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΥ’’ γράφει επιγραφή μέσα στην Αγορά.

Στο ελληνο-ρωμαϊκό θέατρο παίζονται ΄Ελληνες συγγραφείς και δεν υπήρχαν τότε μεταφράσεις. Η μόρφωση και ο πολιτισμός εκφράζονται στα Ελληνικά.

Αν και οι Οδέναθοι είναι βασιλική οικογένεια Αραμαϊκής καταγωγής, τα παιδιά της Ζηνοβίας είχαν ελληνικά ονόματα, Βαμπαλάτ-Αθηνόδωρος, Ηρωδιανός-Τιμόλαος και ΄Ελληνες δασκάλους, όπως είχαν πολλοί πλούσιοι και άρχοντες της πόλης. Η βασίλισσα Ζηνοβία, τοπικής καταγωγής, φημισμένη για την ομορφιά, την στρατηγική ευφυΐα και την ανδρεία της, είναι δείγμα των πολυ-πολιτισμικών κοινωνιών της περιοχής. Ήταν κόρη του κυβερνήτη της πόλης Ζηνόβιου-Αντίοχου και έχει ελληνική παιδεία την οποίαν εμφύσησε στη πόλη της. Ομιλεί Αραμαϊκά, Ελληνικά, Αιγυπτιακά, Λατινικά και επαίρεται ότι είναι απόγονος της Κλεοπάτρας. Αποδεικνύει έτσι την πνοή του ελληνικού πολιτισμού στην περιοχή, τον οποίο κληρονόμησαν σταδιακά η ίδια η Ζηνοβία και η ρωμαϊκής εποχής πόλη Παλμύρα .

Όταν οι Ρωμαίοι κατέλαβαν τη Μ. Ανατολή, ο περιβάλλον χώρος της είναι ακόμα Ελληνόφωνος από την αρχή της ελληνιστικής εποχής (κυρίως από το 300 π.Χ.), οπότε εξαπλώθηκε ο ελληνικός πολιτισμός, χάρη στις ελληνικές πόλεις που ίδρυσαν ο Αλέξανδρος και στη συνέχεια οι Μακεδόνες Διάδοχοί του. Ο Καθ. G. Guillini γράφει από το Μιλάνο ότι ‘’ο ελληνικός πολιτισμός εξαπλώθηκε ωσάν φωτιά σε δάσος’’ και οι αρχαιολόγοι ονομάζουν το αποτέλεσμα ‘’Εξελλήνιση της Αντολής’’ (*).

Η Ρωμαϊκή Διοίκηση που διαδέχθηκε την Ελληνιστική από το 64 π.Χ., δεν άλλαξε πολλά στην ελληνόφωνη αυτή περιοχή. Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν την Λατινική μόνο για τις ανάγκες της ρωμαϊκής Διοίκησης. Πρόσθεσαν δε την νεότερη ρωμαϊκή τεχνολογία στην Αρχιτεκτονική, ανοικοδομώντας τις ελληνιστικές πόλεις που εξελισσόμενες, διευρύνθηκαν ιδιαίτερα.

Όταν η Παλμύρα κατελήφθη από τους Ρωμαίους, απέκτησε μεγάλα πλούτη χάρη στην εντατικοποίηση του εμπορίου Ανατολής και Δύσης και την κομβική της θέση. Έτσι απέκτησε σημαντική αστική υποδομή μέσα στα πλαίσια του ελληνιστικού πολιτισμού που είχε επηρεάσει την περιοχή. Τον τροφοδοτούσαν οι μεγάλες ελληνικές πόλεις της Μ. Ανατολής, φάροι του ελληνικού πολιτισμού, από την Αντιόχεια της τότε Συρίας και την Δαμασκό, έως την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου (π.χ. Πέλλα, Δίον, Βέροια, Σελεύκεια, Απάμεια, Λαοδίκεια, ΄Εμεσα, Αμφίπολη, Γέρασα, Φιλιππούπολη, κ.λ.π.). Στη συνέχεια τη σκυτάλη πήραν εξελληνισμένοι ντόπιοι κάτοικοι. ΄Ετσι ο ελληνικός πολιτισμός διέπρεψε στη Συρία με σπουδαίους Ελληνο-Σύριους λόγιους, ποιητές, φιλόσοφους, μαθηματικούς, καλλιτέχνες, ώστε έγινε ‘‘η Ελλάδα της Ασίας’’.
Ο ιστορικός Στράβων στην περιγραφή του, ονόμασε τη Συρία ‘’Μικρή Μακεδονία’’, τόσο τα Μακεδονικά ονόματα των πόλεων και οι έποικοι θύμιζαν την πατρίδα τους.

Ο ελληνικός πολιτισμός και τέχνη άνθησαν έτσι στην Συρία καθ’ όλη την διάρκεια της ελληνιστικής και μετά της ελληνο-ρωμαϊκής εποχής και πέρασαν το νάμα στο Βυζάντιο.

Τα Ελληνικά ομιλούντο σαν επίσημη γλώσσα στη Συρία, όπως και στην Αλεξάνδρεια, για 10 αιώνες (330π.Χ. ελληνιστικά βασίλεια-Βυζαντινή Αυτοκρατορία) έως την κατάληψη από τους Άραβες το 640 μ.Χ. και ακόμα σχεδόν έναν αιώνα μετά. Το 705 ο Χαλίφης Walid κατήργησε δια νόμου τα Ελληνικά ‘’ως επίσημη γλώσσα του Κράτους’’ που είχαν παραμείνει έως τότε και προώθησε την αραβοποίηση της περιοχής. Έτσι άρχισε σταδιακά η απάλειψη της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς και πιο πρόσφατα, η υπογράμμιση μόνον της αραβικής ταυτότητας της χώρας.

Η σκαπάνη των ξένων αρχαιολόγων που ανασκάπτουν από την αρχή του περασμένου αιώνα στην Μέση Ανατολή και Κεντρική Ασία, φέρνουν στο φως κάποιες από τις θρυλικές Αλεξάνδρειες (Αφγανιστάν, Ουζμπεκιστάν), και άλλες πανέμορφες και ‘’μαργαριταρένιες’’ όπως ήταν η Παλμύρα και η Απάμεια-Πέλλα στην Συρία. ‘’Παρθενώνες’’ στις ερήμους και περίτεχνα αγάλματα και ψηφιδωτά αποδεικνύουν το κάλλος και την διαχρονική αξία του ελληνικού πολιτισμού, που διαπότισε την Ανατολή.. Είναι δείγματα της σημαντικής αυτής σελίδας της πολιτιστικής μας Ιστορίας στην Ασία, που πρέπει να την γνωρίζουμε καλύτερα και η καταστροφή τους να μας συγκινεί ιδιαίτερα.

(*) Καθ. Pierre Leriche –Ed. Picard, 2014, Paris, ‘’Arts et civilisations de l’Orient Hellénisé’’

(Τέχνες και Πολιτισμοί στην Εξελληνισμένη Ανατολή’’ )