Γιάννης Καραχισαρίδης

Η Ιστορία πάντα κάνει τα δικά της. Πολλές σελίδες έχουν γραφεί προσπαθώντας να απαντήσουν σ’ ένα κεφαλαιώδες ερώτημα. Την Ιστορία τη γράφουν οι άνθρωποι ή τη γράφει η ίδια, μόνη της, αδιαφορώντας για τους ανθρώπους; Και οι δύο απόψεις έχουν φανατικούς υποστηρικτές, αλλά καμιά από τις δύο δεν ισχύει. Οι άνθρωποι έχουν μια παράξενη σχέση με την Ιστορία της Ανθρωπότητας. Κάνουν ότι μπορούν. Είτε σαν άτομα, είτε σαν ομάδες, είτε σαν συστήματα συμφερόντων. Σχεδιάζουν, πράττουν, συνεννοούνται, εχθρεύονται, μένουν σταθεροί ή αλλάζουν γνώμη, πετυχαίνουν ή αποτυχαίνουν. Όλοι οι άνθρωποι λίγο έως πολύ συμμετέχουν με τον τρόπο τους, αλλά τελικά η Ιστορία ακολουθεί τα δικά της μονοπάτια, κωφεύοντας στις οιμωγές, στα παρακάλια, στις ελπίδες, στις εξουσίες, στα μαγειρέματα, στις ηγεσίες, στις πλεκτάνες, στο δίκιο ή στο άδικο, στις ηθικές προκαταλήψεις, στις ιδεολογίες και στα οράματα των ανθρώπων. Κι ενώ οι άνθρωποι μοιάζουν σίγουροι ότι έχουν καταλάβει τις νομοτέλειες της Ιστορίας και νομίζουν ότι μπορούν να ερμηνεύσουν, να προβλέψουν και να καθορίσουν τα επόμενα βήματα της, εκείνη πάλι εμφανίζει τις δικές της επιλογές και σκορπίζει την ανθρώπινη σιγουριά με την ευκολία που ο άνεμος στροβιλίζει κι ανακατεύει την άμμο.

Οι πίσω μας σελίδες. Η τελευταία ευκρινής περίοδος της Ιστορίας ήταν ο ψυχρός πόλεμος. Σήμερα μπορούμε να αφηγηθούμε με άνεση τι συνέβη σ’ αυτόν τον 45ετή πόλεμο (1945-1990). Δυο στρατόπεδα, δύο υπερδυνάμεις και οι δορυφόροι τους. Τοπικοί πόλεμοι και πραξικοπήματα για τη διεύρυνση της επιρροής, κατασκοπία και αγώνας δρόμου στους εξοπλισμούς. Ένας σκληρός ανταγωνισμός που προέκυψε από το δίπολο σοσιαλισμός-καπιταλισμός. Το οπτικό πεδίο των ανθρώπων περιορίστηκε από τις ιδεολογικές παρωπίδες των δύο στρατοπέδων. Και μέσα απ’ αυτή την αντιπαλότητα ξεπήδησε η τρίτη εναλλακτική λύση, που απέρριπτε τους δύο κόσμους που συγκρούονταν. Ήταν η πρωτοβουλία που ευαγγελίστηκε τον δημοκρατικό δρόμο προς τον σοσιαλισμό. Ήρθε όμως το πλήρωμα του χρόνου και ο ψυχρός πόλεμος τερματίστηκε. Και ταυτόχρονα οι εύκολες ερμηνείες των εξελίξεων πήγαν περίπατο. Η αστική δημοκρατία παρέμεινε μπλεγμένη με τις αρετές και τα ελαττώματα του καπιταλισμού, η ηττημένη εκδοχή του σοσιαλισμού χρεοκόπησε στις συνειδήσεις των πολιτών και ο δημοκρατικός δρόμος προς τη σοσιαλιστική οργάνωση των κοινωνιών και της οικονομίας αποδείχθηκε φενάκη.

Ο 20ος αιώνας μας τραβάει απ’ το μανίκι. Όταν κατέρρευσε το σοβιετικό στρατόπεδο, όλοι μίλησαν για τη κοσμοκρατορία των ΗΠΑ. Παράλληλα η τρομοκρατία που προϋπήρχε έδωσε τη σκυτάλη στον θρησκευτικό φονταμενταλισμό που έκανε τα πρώτα του επίσημα βήματα. Αυτό όμως που χάθηκε στη δίνη των εξελίξεων ήταν η πνευματική μας τακτοποίηση. Καθώς η Ιστορία άρχισε να γυρίζει μια ακόμα σελίδα, ο κόσμος έχασε τον προσανατολισμό του. Όσο κι αν προσπαθούσαν οι πνευματικοί ταγοί να διατηρήσουν ενεργά τα πολιτικά και κοινωνικά δίπολα, τόσο η σύγχυση μεγάλωνε. Το δίπολο σοσιαλισμός-φιλελευθερισμός δε μπορούσε πια να ερμηνεύσει τη πραγματικότητα. Ο κομμουνιστικός διεθνισμός μπερδεύτηκε με τη παγκοσμιοποίηση. Απ’ τη μια η αριστερή σκέψη ζητάει ανοιχτά σύνορα κι από την άλλη εναντιώνεται στη παγκοσμιοποίηση που ακυρώνει τα σύνορα. Όλοι μιλούν για τη συγκέντρωση του πλούτου και τις ανισότητες, αλλά κανείς δε μιλάει πια για το σοβιετικό μοντέλο ή για κάποια παραλλαγή του που θα μπορούσε να μοιράσει δίκαια τον πλούτο. Η Ιστορία γυρνάει αργόσυρτα τη σελίδα της, αλλάζοντας κεφάλαιο και οι κοινωνίες δυσκολεύονται να βαδίσουν στον 21ο αιώνα. Οι αναμνήσεις του 20ου τις τραβάνε ακόμα από το μανίκι.

Σύγχυση κι όχι διχασμός. Τα οχυρωματικά έργα της παραδοσιακής προοδευτικής σκέψης έχουν ερημώσει από καιρό. Τώρα πρώτο θέμα της ημερήσιας διάταξης είναι ο τρόμος κι ο φόβος μήπως και χαθεί η ανεξιθρησκία του αστικού δημοκρατικού πολιτεύματος. Ανεπαισθήτως ο εχθρός άλλαξε κι έγινε αυτό που το προοδευτικό τόξο ονομάζει ακροδεξιά. Η πρώτη έκπληξη για τους πολλούς ήταν το δημοψήφισμα για την έξοδο της Αγγλίας από την ΕΕ. Η δεύτερη έκπληξη ήταν η εκλογή του Τραμπ αντίθετα με όλες τις προβλέψεις. Τα παλιά επαναστατικά οράματα έχουν αποκοιμηθεί και τη μαχητικότητα τους την κληρονόμησε η αντίσταση στην ξενοφοβία, τον απομονωτισμό και των περιορισμό των δημοκρατικών ελευθεριών. Αυτές όμως οι προτεραιότητες μπάζουν από παντού και αδυνατούν να συγκροτήσουν ένα σαφές και κατανοητό μέτωπο. Αφήνουν αναπάντητα πολλά ερωτήματα. Δε διευκρινίζουν τη σχέση των μεταναστευτικών ρευμάτων με τη τρομοκρατία. Δεν έχουν κατανοήσει ακόμα τo νόημα της αραβικής άνοιξης σε σχέση με τα απολυταρχικά καθεστώτα της Μέσης Ανατολής. Δε μπορούν να δουν το μέλλον της παγκοσμιοποίησης σε αντιπαραβολή με τον απομονωτισμό των κρατών-εθνών. Και διατυπώνοντας ευχολόγια και αφορισμούς δε μπορούν να καταλάβουν το νέο μετασχηματισμό του καπιταλιστικού συστήματος. Τι είναι οι αγορές, ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στην ανάπτυξη και τη λιτότητα, ποιο δρόμο ακολουθεί το διεθνές εμπόριο, πώς κινείται κι επηρεάζει τη ζωή μας το άυλο χρήμα, τι συμβαίνει με τις αναδυόμενες οικονομίες που ήδη έχουν αναδυθεί, πώς συμπιέζονται οι μεσαίες τάξεις από τις εύκολες μεταναστεύσεις των μεγάλων επιχειρήσεων, σε ποιο βαθμό η τεχνολογία αλλάζει το εργασιακό τοπίο.

Δύο μπερδεμένα στρατόπεδα. Σε αυτό το μετέωρο βήμα της Ιστορίας μια καινούρια αντιπαράθεση αναδύεται στο παγκόσμιο πολιτικό παιχνίδι. Από τη μια μεριά ο εθνικισμός κι ο απομονωτισμός και από την άλλη τα ανοιχτά σύνορα και οι παγκόσμιες δημοκρατικές ελευθερίες. Όσοι ανατρέχουν στο ιστορικό της Ανθρωπότητας για να ερμηνεύσουν αυτή την εξέλιξη πέφτουν στη παγίδα και μιλούν για αναλογίες με τη περίοδο του μεσοπολέμου (1920-1935). Όμως η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται ούτε καν σα φάρσα, όπως έχουμε συνηθίσει να λέμε. Η κάθε σελίδα της Ιστορίας έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες και τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά από τις προηγούμενες. Τα δύο στρατόπεδα που έχουν διαμορφωθεί δημιουργούν έναν καινούριο παγκόσμιο διχασμό και το καθένα προσάπτει στο άλλο απαξιωτικά προσωνύμια. Αλλά δεν είναι ο διχασμός που έχει τον πρωτεύοντα ρόλο σ’ αυτές τις εξελίξεις. Η σύγχυση είναι αυτή που πρυτανεύει. Κι ενώ επιμένουμε από κεκτημένη ταχύτητα στον παλιό διαχωρισμό «αριστερά-κέντρο-δεξιά» τα δύο νέα στρατόπεδα έχουν αντλήσει οπαδούς από όλο το φάσμα. Έτσι που κανείς πια να μη μπορεί να διακρίνει τα όρια αυτής της παλιάς κατάταξης. Μια πρόσφατη γελοιογραφία αποτύπωσε με τον καλύτερο τρόπο αυτή τη σύγχυση. Ακούμε από τις ειδήσεις ότι ο Τραμπ ένας μεγιστάνας εκατομμυριούχος επιχειρηματίας εξελέγη ενάντια στο σύστημα και ο τηλεθεατής σχολιάζει «θαύμα-θαύμα, πετάει ο γάιδαρος, πετάει».

Μια σελίδα που κουβαλάει βαρύ φορτίο. Η Ιστορία γυρνάει τις σελίδες με όποιον τρόπο θέλει εκείνη. Πότε αστραπιαία εμφανίζει τη νέα της εποχή, όπως έκανε με τη διάσκεψη της Γιάλτας το 1945, ανοίγοντας την αυλαία του ψυχρού πολέμου. Και πότε επιβραδύνει, κρύβοντας με επιμέλεια το μέλλον. Πολλές σελίδες γέμισαν οι άνθρωποι για να ερμηνεύσουν αυτό που συμβαίνει σήμερα. Αλλά η Ιστορία επιμένει να μας μπερδεύει και να μη γυρνάει ακόμα τη δική της σελίδα. Καθυστερεί γιατί αυτή ακριβώς η σελίδα κουβαλάει βαρύ φορτίο. Γιατί απ’ ότι φαίνεται δεν προτίθεται μόνο να ξεμπερδέψει με την αμέσως προηγούμενη, που ήταν ο ψυχρός πόλεμος. Αλλά μοιάζει να προσπαθεί να γράψει τον επίλογο για τους τρεις ολόκληρους αιώνες που προηγήθηκαν. Από την εποχή του διαφωτισμού μέχρι σήμερα. Αν αυτή είναι η πρόθεση της Ιστορίας, τότε δικαιολογείται απόλυτα η προσωρινή της βραδυπορία. Δεν είναι καθόλου εύκολο να κλειδώσεις στο χρονοντούλαπο μια τόσο εκτεταμένη περίοδο, με τέτοιο πλούτο γεγονότων και πνευματικών αναζητήσεων. Και είναι ακόμα πιο δύσκολο για τον άνθρωπο να παραδέχεται ότι έχει φτάσει σε ένα τέλος, όταν δεν μπορεί ακόμα να δει, ποια είναι η καινούρια αρχή. Και η Ιστορία θα συνεχίσει να παίζει κρυφτούλι μαζί μας, όσο θα βρίσκεται σε αναμονή η καινούρια της σελίδα, που θα ανοίξει ένα νέο μεγάλο κεφάλαιο στη περιπέτεια των ανθρώπων επί γης.

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.  

The article expresses the views of the author

iPorta.gr