Γιάννης Καραχισαρίδης

Η μελαγχολία της σκοτεινής πλευράς. Ο σύγχρονος δυτικός πολίτης είναι «φιλοσοφικά» απογοητευμένος. Ακόμα κι όταν η ζωή του πάει πρίμα, πιστεύει ότι η εποχή μας είναι εγκλωβισμένη στη παρακμή. Θεωρεί ότι οι ανθρώπινες αξίες έχουν υποστεί μεγάλη φθορά. Ο καταναλωτισμός, ο απάνθρωπος ανταγωνισμός, οι ανισότητες που δημιουργούν ακραίο πλούτο και ακραία φτώχεια, η έλλειψη επικοινωνίας, η μοναξιά και η βία στις ανθρώπινες σχέσεις είναι μερικές μόνο από τις πικρές διαπιστώσεις του δυτικού πολίτη. Που επιμένει να διακρίνει στον σύγχρονο πολιτισμό κυρίως τις σκοτεινές του πλευρές. Κι έτσι σιγά-σιγά εξοικειώθηκε με τη θέα ενός ζοφερού μέλλοντος, που δεν οδηγεί πουθενά. Και με τα αισιόδοξα όνειρα να σπανίζουν, μια βαθιά συλλογική μελαγχολία ρίχνει τη σκιά της στη καθημερινότητα. Γιατί όμως έχει επικρατήσει αυτό το μηδενιστικό πνεύμα, σε μια εποχή που η Ευρώπη βιώνει μια απρόσμενη και διαρκή ειρήνη; Γιατί αυτή η ήπειρος, που είχε συνηθίσει στις συρράξεις και στις καταστροφές, νιώθει τέτοια απογοήτευση τώρα που οι πολεμικές ιαχές έχουν σωπάσει;

Τα συλλογικά τραύματα. Η αιτιοκρατία στην απλοϊκή της μορφή έχει προ πολλού ξεπεραστεί και η συνάρτηση αιτιών και αποτελεσμάτων έχει γίνει πιο χαώδης και απροσδιόριστη. Για παράδειγμα κανείς δε μπορεί να πει με βεβαιότητα πώς λειτουργεί το παγκόσμιο σύστημα των αγορών. Ούτε οι ειδικοί δε τα καταφέρνουν. Κι ενώ οι γνώσεις και οι δεξιότητες της ανθρωπότητας έχουν εκτοξευθεί, οι άνθρωποι όλο και λιγότερο καταλαβαίνουν τον κόσμο που τους περιβάλλει. Κι όταν η προηγμένη μόρφωση δε μπορεί να εξηγήσει αυτόν τον ακατανόητο κόσμο, τότε εύκολα καταβυθίζεται στη γενική άρνηση. Η σκέψη μηδενίζει, απορρίπτει, γκρινιάζει και ρίχνει ευθύνες παντού. Αθωώνει το Εγώ και το οικείο Εμείς και καταδικάζει το Άλλο, που το θεωρεί ξένο και εχθρικό. Έτσι οι άνθρωποι χρεώνουν τη κακοδαιμονία τους σ’ αυτούς που έχουν ονομάσει αντιπάλους και ελάχιστα ασχολούνται με τα τραύματα που τους έχουν σημαδέψει. Γιατί η Ευρώπη έχει κληρονομήσει στους πολίτες της τρία καθοριστικά συλλογικά τραύματα, που ακόμα δεν έχουν αναγνωριστεί με αυτή τους την ιδιότητα. Και όταν δε μπορείς να καταλάβεις τι είναι ακριβώς αυτό που κουβαλάς μέσα σου και σε βασανίζει, τότε αναπόφευκτα κρύβεσαι, μεταθέτεις το πρόβλημα, βιώνεις τη σύγχυση και να κάνεις μεγάλη φασαρία πολύ μακριά από την ουσία των πραγμάτων.

Το προπατορικό τραύμα. Η Ευρώπη, βγαίνοντας απ’ το μεσαίωνα, εξερεύνησε τον πλανήτη, ταξίδεψε σε άγνωστους προορισμούς και έκτισε αποικίες. Στους αιώνες της αποικιοκρατίας επέδειξε μεγάλη σκληρότητα απέναντι σε άλλους λαούς που υστερούσαν σε τεχνολογική εξέλιξη. Παράλληλα όμως η Αναγέννηση και μετά ο Διαφωτισμός οδηγούσαν σε έναν όλο και πιο ανθρώπινο εκπολιτισμό. Αυτός ακριβώς ο εκπολιτισμός ήταν που αντιστάθηκε στην αιματοβαμμένη αποικιοκρατία. Πρώτα κατάργησε τη δουλεία, τον 19ο αιώνα και αρκετά αργότερα αποσύρθηκε οριστικά από τις αποικίες, στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Σήμερα η αποικιοκρατία με την έννοια της κατάληψης μιας μακρινής αδύναμης χώρας θεωρείται αδιανόητη. Γι’ αυτό και οι σημερινοί πολίτες δεν συγχωρούν τη βαναυσότητα που έδειξαν οι προπάτορες τους. Τους καταδικάζουν απερίφραστα κρίνοντας όμως με τα δικά τους μέτρα και σταθμά. Αδυνατώντας να κατανοήσουν τις συνθήκες εκείνης της εποχής. Υποσυνείδητα θεωρούν τον εαυτό τους υπεύθυνο για τις πράξεις των προγόνων τους. Κι αυτό το τραύμα τούς φορτώνει με πλήθος ενοχές.

Το τραύμα της αυταπάτης. Στο μεσοπόλεμο ο φασισμός ήταν ένα αποδεκτό και συζητήσιμο πολίτευμα. Μεγάλα τμήματα του ευρωπαϊκού πληθυσμού πίστεψαν ότι ο φασισμός θα ήταν μια αξιόπιστη πολιτική διέξοδος. Ο Φράνκο δεν έκανε πραξικόπημα είχε σημαντικό μέρος του λαού στο πλευρό του. Ο Χίτλερ κι ο Μουσολίνι ανέβηκαν στην εξουσία με εκλογές. Ο φασισμός καλλιεργώντας τη δική του ιδεολογία, έπειθε με αρκετή ευκολία τους πολίτες εκείνης της ταραγμένης περιόδου. Ακολούθησε όμως ο δεύτερος μεγάλος πόλεμος που αποκάλυψε τις απάνθρωπες μεθόδους του. Η απόρριψη ήταν άμεση και απόλυτη και οι δημοκρατίες άρχισαν να θωρακίζονται. Όμως τα τερατουργήματα του φασισμού γέννησαν ένα βαθύ σκεπτικισμό για τις παραδοσιακές αξίες του δυτικού κόσμου. Η πνευματική ηγεσία αποδόμησε αυτές τις αξίες και προανήγγειλε τη κατάπτωση των κοινωνιών. Μπορεί οι δημοκρατίες να έχουν ισχυροποιηθεί, αλλά πάντα ελλοχεύει ο τρόμος μήπως παλινορθωθεί η παλιά αυταπάτη. Να αρχίσουν δηλαδή οι πολίτες να πιστεύουν μαζικά ότι ο φασισμός μπορεί να είναι μια διέξοδος για το μέλλον. Το βαθύ τραύμα που προκλήθηκε εκείνα τα χρόνια συνεχίζει να πυορροεί. Οι αναμνήσεις ανακατεύονται με ενοχές και συντηρούν την αβεβαιότητα.

Το τραύμα της ματαίωσης. Με αφετηρία τη Γαλλική Επανάσταση και σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, οι άνθρωποι αναζητούσαν έναν τρόπο να μετασχηματίσουν τις κοινωνίες. Να ακυρώσουν τις ανισότητες και να κατανείμουν τον πλούτο ισότιμα σε όλους. Απ’ όλες τις εκδοχές επικράτησαν οι ιδέες του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Σιγά-σιγά απόκτησαν πνευματικό οπλοστάσιο, διαδόθηκαν σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού, μέχρι που ξέσπασε η επανάσταση στη Ρωσία. Μια επανάσταση που έγινε φάρος για τις ελπίδες πολλών ανθρώπων. Πέρασε ο καιρός, τελείωσε ο μεγάλος πόλεμος και στην Ευρώπη έφταναν ζοφερά μηνύματα. Η εξέγερση στη Βουδαπέστη, η άνοιξη της Πράγας, αλλά και οι πληροφορίες για τα γκουλάγκ έφεραν τις πρώτες απογοητεύσεις στους δυτικούς πολίτες. Αναζητώντας το δρόμο για τον δημοκρατικό σοσιαλισμό, κομμουνιστικά κόμματα μετασχηματίστηκαν και εμφανίστηκε και η σοσιαλδημοκρατία. Κι εκεί που οι περισσότεροι υπολόγιζαν ότι ο καπιταλισμός πνέει τα λοίσθια, το σοβιετικό καθεστώς κατέρρευσε και η σοσιαλδημοκρατία αφομοιώθηκε από τους κανόνες της αστικής δημοκρατίας. Σήμερα στην Ευρώπη οι σοσιαλιστικές ιδέες έχουν ματαιωθεί και επιβιώνουν είτε ως ουτοπικές εμμονές, είτε ως αντίσταση σ’ αυτό που τελικά επικράτησε. Τα παλιά μοντέλα έχασαν τη πειθώ τους και κανένα καινούριο δεν εμφανίζεται για να εμπνεύσει τους πολίτες. Τα όνειρα έδωσαν τη θέση τους σε μια πνευματική δυσανεξία, που προσθέτει νέα μηδενιστικά ρεύματα απογοήτευσης και μελαγχολίας. Έτσι το τραύμα αυτής της ματαίωσης διαπερνάει το νευρικό σύστημα των κοινωνιών επιτείνοντας τη σύγχυση.

Η χαμένη αυτοπεποίθηση. Οι υποσυνείδητες ενοχές για τις θηριωδίες της αποικιοκρατίας, ο φόβος μήπως επανακάμψει η αυταπάτη του φασισμού και η ματαίωση του σοσιαλιστικού ονείρου θεμελιώνουν τον ευρωπαϊκό μηδενισμό. Αυτά τα συλλογικά τραύματα κάνουν τους ανθρώπους να κοιτούν με καχυποψία τη περιπέτεια της δημοκρατίας. Την αμφισβητούν καθημερινά και μαζί της αμφισβητούν το σύνολο του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Οι ευρωσκεπτικιστές και οι ευρωπαϊστές μπορεί να κοιτάνε τον κόσμο από διαφορετικές σκοπιές, συναντιούνται όμως στην ίδια αγωνία. Ότι το μέλλον της Ευρώπης είναι αβέβαιο και ενδεχομένως καταστροφικό. Οι ταγοί του πνεύματος και της τέχνης πρωτοστατούν και συναγωνίζονται ποιος θα εκφράσει καλύτερα αυτό το μηδενιστικό κλίμα. Και όλοι μαζί πορευόμαστε σε ένα οξύμωρο και διχαστικό περιβάλλον, όπου καταδικάζουμε τα gadgets της κατανάλωσης, αλλά με προθυμία τα χρησιμοποιούμε και τα διεκδικούμε. Η εποχή μας δίχως άλλο είναι μεταβατική, οπότε και μετέωρη. Μια εποχή δηλαδή που το παρελθόν δεν ισχύει πια και το μέλλον ακόμα κανείς δεν το έχει διακρίνει. Μια εποχή που τη βαραίνουν τα τραύματα της και δεν την αφήνουν να διατυπώσει νέα αιτήματα για την ανθρωπότητα. Κι ο αδιέξοδος μηδενισμός θα παραμείνει κατασκηνωμένος στην αυλή μας, καλά προφυλαγμένος από τα συλλογικά μας τραύματα, που ακόμα δε μπορούμε να τα διαχειριστούμε. Δεν έχουμε ακόμα την ευθυκρισία να τα αντικρίσουμε κατάματα και να καταλάβουμε ότι είναι το εμπόδιο για να δούμε τον κόσμο αλλιώς. Γιατί όσο θα αφήνουμε τις τραυματικές αναμνήσεις να ορίζουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε, τόσο το μέλλον θα μοιάζει σκοτεινό και καταδικασμένο. Η μεμψιμοιρία του μηδενισμού ποτέ δε στάθηκε σύμμαχος όταν η ανθρωπότητα προσπαθούσε να υπερκεράσει εποχές παρακμής. Ίσως χρειάζεται να αφήσουμε πίσω μας τα μοιρολόγια για τις χαμένες ουτοπίες και να αναζητήσουμε καινούριες που να μας παρακινήσουν να ξεφύγουμε από τις συμπληγάδες της στασιμότητας. Ίσως έτσι ξανακερδηθεί και η χαμένη μας αυτοπεποίθηση.

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.  

The article expresses the views of the author

iPorta.gr