Γιάννης Καραχισαρίδης

 Πίνακας του Βαν Γκογκ «Εξώστης καφενείου την νύχτα στην Αρλ»

Η θεωρία των πάντων για το σύμπαν. Εδώ και αρκετές δεκαετίες η επιστημονική κοινότητα προσπαθεί να διατυπώσει τη θεωρία των πάντων. Προσπαθεί δηλαδή να συμπεριλάβει σε μια ενιαία θεωρία τους νόμους και τους κανόνες που καθορίζουν το γιγάντιο σύμπαν με εκείνους που ορίζουν τον αόρατο κόσμο του ελάχιστου. Να συσχετίσουν ότι συμβαίνει στους απέραντους γαλαξίες, με ότι συμβαίνει στα ελάχιστα σωματίδια, εκεί δηλαδή όπου ένα μικροσκοπικό άτομο μοιάζει με γίγαντα. Από τη μια μεριά η θεωρία της γενικής σχετικότητας, που προσπαθεί να κατανοήσει τις τεράστιες βαρυτικές δυνάμεις που περικλείονται στις εξαιρετικά απόμακρες μαύρες τρύπες. Και από την άλλη η κβαντομηχανική που προσπαθεί να κατανοήσει τη συμπεριφορά παράδοξων σωματιδίων, σαν τα ανδρόνια και τα μποζόνια. Που ξεκινώντας από το πρώτο κυκλοτρόνιο στην Καλιφόρνια το 1932, σήμερα αναζητεί το σωματίδιο Higgs ή αλλιώς το σωματίδιο του Θεού, στον μεγάλο επιταχυντή CERN στην Ελβετία. Αν οι επιστήμονες συνδέσουν τους δύο αυτούς κόσμους, τότε θα έχει διατυπωθεί η θεωρία των πάντων. Η θεωρία που θα περιγράφει το όλον, ότι υπάρχει στο σύνολο του Κόσμου. Όμως μέχρι σήμερα η θεωρία των πάντων δεν έχει διατυπωθεί. Ίσως να χρειαστούν κι άλλες γενιές μέχρι αυτό να συμβεί. Ίσως η προσπάθεια να είναι μάταιη και η συγκεκριμένη αναζήτηση να οδηγηθεί σε αδιέξοδο. Το μέλλον θα δείξει. Αν ο Κόσμος ο μικρός και ο Κόσμος ο μέγας θα μπορέσουν να βρουν μια κοινή στέγη.

Η θεωρία των πάντων για τους ανθρώπους. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να περιγράψουμε την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Ο καθένας την κοιτάει από τη δική του οπτική γωνία. Για άλλους ο πολιτισμός είναι κατάρα, για άλλους κατόρθωμα. Αξίες που έχουν προκύψει στις σύγχρονες κοινωνίες, όπως η δικαιοσύνη, η δημοκρατία, η ισότητα, η οικολογία, προσλαμβάνονται απ’ τον καθένα με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Η πρόσβαση στη πληροφορία είναι πλέον πολύ εύκολη, γι’ αυτό και η γνώση είναι πιο πρόχειρη και αβαθής. Πρόκειται περισσότερο για μια ψευδαίσθηση της γνώσης που κάνει τους ανθρώπους να νομίζουν ότι ξέρουν, ότι έχουν άποψη. Το αποτέλεσμα είναι ένας καταιγισμός αλληλοσυγκρουόμενων και συνήθως ατεκμηρίωτων απόψεων. Ο καθένας ισχυρίζεται ότι γνωρίζει την αλήθεια, με αποτέλεσμα ένα πλήθος από αλήθειες να πηγαινοέρχονται στα μήκη και στα πλάτη του κόσμου των ανθρώπων. Το δίκιο αποδίδεται και αφαιρείται με μεγάλη ευκολία. Ακόμα και απλά γεγονότα που σίγουρα ανήκουν στην πραγματικότητα, ο καθένας τα ερμηνεύει από άλλη αφετηρία. Και καταλήγει σε άλλα συμπεράσματα. Σε σημείο που η πραγματικότητα να μην είναι ίδια για όλους τους ανθρώπους. Οι βεβαιότητες είναι πλέον τόσες πολλές που έχουν δημιουργήσει μια γενική σύγχυση. Οι συζητήσεις είναι χαώδεις και δε καταλήγουν πουθενά. Κι ενώ η αντικειμενική πραγματικότητα, θέλουμε δε θέλουμε, υπάρχει, ένα πλήθος από αντιφατικές ερμηνείες κάνουν τους ανθρώπους να σαστίζουν και να μη ξέρουν ποια να υιοθετήσουν και ποια να προσπεράσουν. Και η αιτία γι’ αυτή τη κατάσταση είναι ότι δεν υπάρχουν κοινά σημεία αναφοράς. Ο καθένας ξεκινάει από διαφορετικά δεδομένα, οπότε και η συνεννόηση καθίσταται ιδιαιτέρως δυσχερής. Η ανθρωπότητα σε παλιότερες εποχές είχε έναν ενιαίο τρόπο για να καταλαβαίνει τη πραγματικότητα. Κι αυτός ο ενιαίος τρόπος ήταν η βάση που όριζε τις κοινωνικές συγκρούσεις ή την αναζήτηση καινούριας γνώσης. Στην εποχή της θεοκρατίας οι συγκρούσεις είχαν σαν αφετηρία τη θρησκεία, στην εποχή της λογικής η γνώση μπορούσε να κατακτηθεί μόνο μέσω της επιστήμης. Στη δική μας εποχή όμως έχει χαθεί αυτή η συνεκτικότητα της σκέψης και η διασπορά των αντιλήψεων έχει δημιουργήσει ένα χάος. Η ανθρωπότητα έχει ανάγκη από μια νέα θεωρία των πάντων που να κάνει πιο σαφείς τις διαφωνίες και να δίνει μια προοπτική στις συγκρούσεις. Μόνο που τώρα μια νέα θεωρία των πάντων είναι υποχρεωμένη να ερμηνεύσει έναν κόσμο που έχει αποκτήσει μια δυσνόητη πολυπλοκότητα. Έναν κόσμο που αποτελείται πλέον από πολλές συνιστώσες. Να συμμαζέψει και να τακτοποιήσει τα πολύμορφα και αντιφατικά δεδομένα που έχουν συσσωρευτεί στον καινούριο αιώνα που ήδη διανύουμε.

Ο παράξενος 20ος αιώνας. Ο 16ος αιώνας ανήκει στην Αναγέννηση, ο 17ος χαρακτηρίστηκε από τους θρησκευτικούς πολέμους, τα βήματα της ανεξιθρησκίας και τον Κλασικισμό, ο 18ος ανήκει στο Διαφωτισμό και ο 19ος στο Θετικισμό, στη μεγάλη ανάπτυξη των επιστημών, όταν η κυριαρχία της λογικής επέτρεψε τη θετική σκέψη. Ο 20ος αιώνας όμως παραμένει ακόμα ένας γρίφος. Είναι τόσο διαφορετικές οι αποτιμήσεις και οι χαρακτηρισμοί, που ακούγοντας κανείς τις διάφορες θεωρίες, έχει την εντύπωση ότι δεν αναφερόμαστε στην ίδια εποχή. Αν όμως αφήσουμε στην άκρη την επιδερμική προσέγγιση των μεγάλων γεγονότων κι αν ξεφύγουμε από τις ισχυρές ιδεολογίες που ερμήνευσαν αυτά τα γεγονότα, τότε θα διακρίνουμε ότι αυτό που έκανε ο 20ος αιώνας ήταν να αντισταθεί στη λογική. Μια λογική που κάποτε, την εποχή του Διαφωτισμού, είχε, με τη σειρά της, αντισταθεί στη θρησκευτική μονομανία. Ας θυμηθούμε ότι ο 20ος αιώνας άνοιξε την αυλαία του με κινήματα όπως ο φουτουρισμός και το νταντά. Κινήματα που υποδήλωναν ότι η λογική είχε κάνει πια το χρέος της. Ότι ήταν να πει το είχε πει. Ότι ήταν να προσφέρει το είχε προσφέρει. Η ανθρώπινη σκέψη και ο πολιτισμός ένιωσε ότι η λογική είχε πλέον παρακμάσει, γιατί είχε γίνει αυστηρή και αρτηριοσκληρωτική. Ο Άνθρωπος που πάντα ιχνηλατεί το καινούριο, δεν άντεχε πλέον τη λογική να κανοναρχεί τα πάντα στη ζωή του κι έβαλε πλώρη για νέους κόσμους, ανεξερεύνητους. Ξέρουμε ότι ο 20ος αιώνας είχε πολέμους με εκατόμβες νεκρών, σκληρές και αδυσώπητες ιδεολογικές διαμάχες, έφτασε στο χείλος του πυρηνικού αφανισμού, βιώνοντας τον ψυχρό πόλεμο στη κόψη του ξυραφιού. Αυτό όμως που τελικά μάς ψιθύρισε ήταν ότι η λογική δεν αρκεί, για να προσεγγίσουμε τη πραγματικότητα. Ότι η λογική – όπως τουλάχιστον τη ξέραμε – είναι αδύναμη και μας εμποδίζει να αντικρίσουμε το άπειρο.

Η λογική και οι εναλλακτικές αλήθειες. Όταν εμφανίζεται ένα νέο κύμα πολιτισμού ότι έχει υπάρξει μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν εξαφανίζεται. Παραμένει στην ατζέντα της ανθρωπότητας. Όταν ο διαφωτισμός δάμασε τη θρησκοληψία, η θρησκεία δεν καταργήθηκε. Απλά προσαρμόστηκε και πορεύεται μέχρι σήμερα. Δεν υπάρχει πια Ιερά Εξέταση, αλλά πολλοί είναι οι πιστοί που προσέρχονται στους ναούς. Κατά τον ίδιο τρόπο οι αντιρρήσεις που έφερε ο 20ος αιώνας στη λογική, δε σημαίνει ότι την αποκαθήλωσε. Απλά – όπως συνέβη και με τη θρησκεία παλιότερα – η λογική έπαψε να είναι το άπαν στην ανθρώπινη σκέψη. Οι ρωγμές που της προκάλεσε ο προηγούμενος αιώνας εμφανίστηκαν σε πολλά σημεία του οικοδομήματος. Η φαντασία που είχε ελάχιστα δικαιώματα στο παρελθόν βρήκε το θρόνο της. Δημιούργησε τη νέα μεταφυσική, που είναι πλέον ελεύθερη και δεν δεσμεύεται από αυστηρούς κανόνες όπως η παλιά μεταφυσική της θρησκείας. Η ψυχανάλυση διείσδυσε στο σκοτεινό κόσμο του ασυνείδητου και μας έμαθε ότι εκεί ενέχονται πολλά από τα αίτια της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ο σουρεαλισμός αναποδογύρισε τον κόσμο όλο και άνοιξε τη πόρτα στη παράλογη σκέψη, που έχει όμως το δικό της ειρμό. Αλλά ακόμα και η επιστήμη έχασε τις βεβαιότητες της όταν εμφανίστηκε η θεωρία του χάους. Μια θεωρία που μας εξήγησε ότι η αιτιοκρατία υπάρχει και δεν υπάρχει. Ότι δηλαδή ναι μεν το παρόν καθορίζει το μέλλον, αλλά ταυτόχρονα οποιαδήποτε προσέγγιση του παρόντος δεν προσδιορίζει κατά προσέγγιση και το μέλλον. Τα θεμέλια της λογικής όπως την κληρονομήσαμε από τον Αριστοτέλη και αργότερα από τον Διαφωτισμό είχαν διαρραγεί. Και άνοιξε η πόρτα στη δυνατότητα να μελετάμε το εξαιρετικά απρόβλεπτο. Η λογική βρέθηκε στο εδώλιο. Οι άνθρωποι της έθεσαν ερωτήματα που δε μπορούσε να απαντήσει. Αλλά όπως ήταν φυσικό οι άνθρωποι δεν την εξόρισαν, αλλά την άφησαν να συμπορεύεται με όλες τις άλλες πτυχές της αναζήτησης που ήρθαν στο προσκήνιο και φέρουν τη δική τους αλήθεια.

Το νόημα της πραγματικότητας. Όταν κάποιος έχει στη τσέπη του δέκα νομίσματα και μας τα δείξει τότε κανείς δε διαφωνεί ότι ο συγκεκριμένος έχει στη τσέπη του δέκα νομίσματα. Στο πεδίο του απλού και του αυτονόητου η κοινά παραδεκτή λογική συνεχίζει τη παντοκρατορία της. Κι επειδή η λογική είναι σεβαστή από όλους, όποιος θέλει να αποδείξει την εγκυρότητα των απόψεων του, τη λογική επικαλείται. Όταν όμως την επικαλούνται απόψεις διαμετρικά αντίθετες, τότε κάτι περίεργο συμβαίνει. Η εμφάνιση διαφορετικών λογικών συμπερασμάτων για το ίδιο θέμα, το μόνο που μπορεί να προκαλέσουν είναι σύγχυση. Αυτό από μόνο του επιβεβαιώνει ότι πλέον η λογική και το παράλογο συμπορεύονται, εμφανίζονται ταυτόχρονα κι έχουν την ίδια ισχύ. Η λογική επιχειρηματολογία έχει πάντα συνέπεια ως προς τον εαυτό της, αλλά όταν τα αρχικά δεδομένα, τα αρχικά αξιώματα, η αφετηρία είναι διαφορετική, τότε ο καθένας ακολουθεί τη δική του λογική και εκλαμβάνει τη λογική του άλλου σαν παραλογισμό ή τουλάχιστον σαν λανθασμένη ακολουθία. Οπότε έχουμε δυο ή περισσότερες παράλληλες αφηγήσεις που καυγαδίζουν χωρίς να συναντιούνται. Και σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον αντιπαραθέσεων χάνεται και το νόημα της πραγματικότητας. Ή καλύτερα αποκτούμε διαφορετικές πραγματικότητες που διαφορετικά επιχειρήματα επικαλούνται τη κάθε μία. Στον πολύπαθο 20ο αιώνα η ιδεολογική διαμάχη των φιλελεύθερων και των σοσιαλιστών είχε τη ίδια αφετηρία. Η ίδια γλώσσα, η ίδια λογική ερμήνευε τη σύγκρουση τους. Όλα όμως έχουν αλλάξει ανεπαισθήτως. Σιγά- σιγά οι γλώσσες πλήθυναν κι έπαψαν να είναι μια. Όπως συνέβη στον μύθο της Βαβέλ. Τώρα πλέον ο 21ος αιώνας έχει ανάγκη να συμμαζέψει τα πνευματικά κληροδοτήματα του 20ου αιώνα και να προσαρμόσει τη λογική στα νέα δεδομένα. Ίσως να έχει έρθει η ώρα να διατυπωθεί η θεωρία των πάντων για τη δική μας εποχή. Έτσι ώστε οι συνεννοήσεις, οι συμβιβασμοί, οι συγκρούσεις, τα οράματα, οι προσδοκίες για το αύριο, αλλά και οι καθημερινές συζητήσεις να αποκτήσουν ειρμό και να ερμηνεύουν τη πολύπλοκη πραγματικότητα, όπως αυτή ξετυλίγεται προς το μέλλον. Μια θεωρία των πάντων που θα βοηθήσει να συνεννοηθούν η λογική, το παράλογο, η φαντασία, η νέα μεταφυσική και ο αόρατος εσώτερος άνθρωπος. Μια θεωρία των πάντων που θα ενοποιήσει την αντιληπτικότητα μας, ώστε η ανθρωπότητα να σχεδιάσει το επόμενο βήμα με επίγνωση.

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.  

The article expresses the views of the author

iPorta.gr