Δήμητρα Παπαναστασοπούλου 

Όπου να και κοιτάξω, βλέπω δυστυχία, μαυρίλα, ήττα ψυχική και σωματική. Και ο εσώτερος εαυτός μου επαναστατεί, ψάχνει μια αχτίδα φωτός, να στρέψει εκεί τον λογισμό, να βρει παρηγοριά. Και η προσπάθεια έχει αποτέλεσμα, το αποτέλεσμα που βγαίνει πάντα όταν στρέφομαι στο πνεύμα και στους ανθρώπους που το υπηρέτησαν.

Ένας από αυτούς ήταν ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ένας Έλληνας φιλόσοφος του 20ού αιώνα, που ανέβηκε τα σκαλοπάτια της διανόησης και διακρίθηκε. Υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές του αιώνα του.

Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη τη χρονιά της Μικρασιατικής Καταστροφής, αλλά η οικογένειά του πρόλαβε να έρθει στην Αθήνα ένα μήνα πριν τον χαμό. Ο πατέρας του λάτρευε την μόρφωση, ήταν άθεος και αντιβασιλικός. Η μητέρα του, μια επίσης μορφωμένη γυναίκα, είχε ιδιαίτερη προτίμηση στη μουσική.

Μέσα σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον, ο μικρός Κορνήλιος άρχισε να διαβάζει φιλοσοφία στην τρυφερή ηλικία των 11-12 ετών και πρωτοήλθε σε επαφή με την μαρξιστική σκέψη στα 13 του χρόνια. Αυτή η παιδεία του γέννησε το ενδιαφέρον για την πολιτική και για την φιλοσοφική σκέψη γενικότερα.

Προσχώρησε στην Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας το 1937, έφηβος ακόμη, επί δικτατορίας του Μεταξά, αλλά λίγο μετά την αρχή της κατοχής, συγκρότησε μαζί με άλλους νέους μια ομάδα που εναντιωνόταν στον προσανατολισμό του Κ.Κ. Ελλάδας. Οι σπουδές του στο πανεπιστήμιο Αθηνών περιλάμβαναν νομικά και οικονομικά.
Το 1943 προσχώρησε στην τροτσκιστική ομάδα του Άγη Στίγα, κάτι που τον έφερε αντιμέτωπο και με τους Γερμανούς και με το Ε.Α.Μ.

Την επόμενη χρονιά γράφει τα πρώτα του κείμενα για τις κοινωνικές επιστήμες και τον Μάξ Βέμπερ που δημοσιεύονται στο περιοδικό Αρχείον Κοινωνιολογίας και Ηθικής. Στα Δεκεμβριανά αποδοκιμάζει τη στάση του ΚΚΕ ως σταλινικό πραξικόπημα, και φεύγει για το Παρίσι, με υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου από την Γαλλική κυβέρνηση, όπου και θα εγκατασταθεί μόνιμα.

Συνεπιβάτες του στο ίδιο πλοίο είναι και δύο άλλες μεγάλες μορφές: ο Κώστας Αξελός και ο Κώστας Παπαϊωάννου, που έχουν πάρει την ίδια υποτροφία.

Στο Παρίσι γίνεται μέλος της τροτσκιστικής Τετάρτης Διεθνούς, αλλά και του Διεθνιστικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Γρήγορα θα απομακρυνθεί και από τις δύο οργανώσεις(1948), ενώ αρχίζει να εργάζεται στην υπηρεσία Στατιστικής Εθνικών Λογαριασμών και Μελετών Ανάπτυξης του Ο.Ο.Σ.Α.

Ιδρύει την ομάδα Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα μαζί με τον Γάλλο διανοούμενο Κλώντ Λεφόρ και από το 1948 μέχρι το 1965 εκδίδει το ομώνυμο περιοδικό, όπου αρθρογραφούν και άλλοι Γάλλοι διανοούμενοι, όπως ο Ζαν Φρανσουά Λιοτάρ και ο Γκύ Ντεμπόρ. Ήταν ένα περιοδικό ιδιαίτερα επικριτικό στα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού.

Χαρακτηριστική ήταν η ανάλυση του Καστοριάδη για το σύστημα της Σοβιετικής Ένωσης, που το ονόμασε Γραφειοκρατικό Καπιταλισμό, αναφέροντας:

«Η ρωσική επανάσταση οδήγησε στην εγκαθίδρυση ενός νέου τύπου καθεστώτος εκμετάλλευσης και καταπίεσης, όπου μια νέα κυρίαρχη τάξη, η γραφειοκρατία, σχηματίστηκε γύρω από το Κομμουνιστικό Κόμμα».

Αναφερόμενος στις «φιλελεύθερες ολιγαρχίες» της Δύσης, υποστήριζε ότι το κριτήριο ταξικής διαφοροποίησης είχε πάψει να είναι η κατοχή και ο έλεγχος των μέσων παραγωγής και έγινε η κατοχή και η ικανότητα άσκησης εξουσίας.

Σταδιακά, και όσο οδηγούμαστε προς τα τελευταία χρόνια της έκδοσης του περιοδικού, ο Καστοριάδης απομακρύνεται όλο και περισσότερο από την μαρξιστική φιλοσοφία, την θεωρία της Ιστορίας και την μαρξιστική οικονομική ανάλυση (φαίνεται καθαρά στο κείμενο «Μαρξισμός και επαναστατική κοινωνία», που περιλήφθηκε αργότερα στο βιβλίο «Η φανταστική Θέσμιση της Κοινωνίας»).

Τα κείμενά του Καστοριάδη στο περιοδικό αυτό θα γεννήσουν τα βιβλία του: «Η γραφειοκρατική Κοινωνία»(1973), «Η πείρα του Εργατικού Κινήματος»(1974), «Το περιεχόμενο του Σοσιαλισμού», «Σύγχρονος Καπιταλισμός και Επανάσταση», «Η Γαλλική Κοινωνία» (1979).

Ενώ οι θέσεις και οι απόψεις του γνωρίζουν μεγάλη απήχηση σε επαναστατικούς κύκλους πολλών χωρών, ο ίδιος αναγκάζεται να υπογράφει με διάφορα γαλλικά ψευδώνυμα, επειδή δεν είχε αποκτήσει γαλλική υπηκοότητα ή διαβατήριο, απειλούμενος συνεχώς με απέλαση στην Ελλάδα.

Ενώ το περιοδικό παύει να υφίσταται το 1967, τα κείμενά του αποτελούν πηγή έμπνευσης των εξεγερμένων φοιτητών του Μάη του 1968.

Τελικά, το 1970, ο Καστοριάδης αποκτά γαλλική υπηκοότητα και αρχίζει να ασχολείται με την ψυχανάλυση, συμμετέχοντας στις συνελεύσεις της Τέταρτης Ομάδας- ενός κινήματος που διαφωνούσε με την σχολή του Ζακ Λακάν.

Η στροφή του στην ψυχανάλυση τον οδηγεί σε μια νέα φιλοσοφική κατανόηση της ζωής, με κεντρική έννοια αυτή του Φανταστικού, το οποίο θεωρεί θεμέλιο της ανθρώπινης δημιουργίας. Αρνείται την ύπαρξη του προδιαγεγραμμένου όσο αφορά την κοινωνική αλλαγή στα πλαίσια της πορείας μιας κοινωνίας, αφού πιστεύει ότι πρόκειται για μια συνεχή δημιουργία που γεννιέται μέσω του Κοινωνικού Φαντασιακού.

Κυρίαρχη θέση στο έργο του κατέχει η έννοια της Αυτονομίας, που ετυμολογικά σημαίνει την πολιτική πράξη, κατά την οποία μια κοινωνία δημιουργεί τους δικούς της νόμους και θεσμούς.
Πολλές κοινωνίες, την στιγμή της δημιουργίας τους, παρουσιάζουν φαινόμενα αυτονομίας, όπως οι δημαρχιακές συναντήσεις πολιτών στην Αμερικανική Ανεξαρτησία και οι οργανώσεις πολιτών κατά την Κομμούνα του Παρισιού. Στην εξέλιξή τους, όμως,τα συστήματα αυτά, δίνουν την νομοθετική εξουσία σε εκλεγόμενους άρχοντες, με αποτέλεσμα την πλήρη αποξένωση του πολίτη από αυτήν. Κατά τον Καστοριάδη, μόνον η λεγόμενη εκτελεστική εξουσία, η οποία οφείλει να πράττει κατά την κυριολεξία του όρου, εκτελώντας τα βουλεύματα του δήμου, μπορεί να μεταβιβάζεται σε ειδικούς. Οι υπόλοιπες(εξουσίες), συμπεριλαμβανομένης και της δικαστικής, πρέπει να μένουν στα χέρια των πολιτών, μέσω της άμεσης δημοκρατίας.

Υποστήριζε ότι η αρχαία Ελλάδα δεν πρέπει να αποτελέσει πρότυπο, αλλά έμπνευση για μια σύγχρονη αυτόνομη δημοκρατία.

Το 1979 εξελέγη διευθυντής της Σχολής Ανωτέρων Σπουδών Κοινωνικών Επιστημών Παρισιού.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του επισκέφθηκε αρκετές φορές την Ελλάδα, δίδοντας σειρά διαλέξεων σε διάφορες πόλεις. Το 1989 αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και το 1993 επίτιμος διδάκτορας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.

Το 2014 κυκλοφόρησε η βιογραφία του Καστοριάδης- Μια ζωή, από τον Φρανσουά Ντοσσέ.

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.  

The article expresses the views of the author

iPorta.gr