Η πυκνή επικαιρότητα για την εξέλιξη της πανδημίας, το άγχος της ανασφάλειας και της επιβίωσης, η μεγάλη ”εφημερίδα” που καλείται facebook και social media,  παράγουν ένα επικίνδυνο φαινόμενο: την μασημένη τροφή. Η ταχύτητα εύρεσης της οποιασδήποτε πληροφορίας την καθιστά αυτομάτως ως γνώση.Και ταυτόχρονα μας καθιστά κάτι σαν μοναδικούς ιδιοκτήτες της, ενώ ξέρουμε οτι η πρόσβαση σε αυτή είναι ουσιαστικά ανοιχτή για όλους. Άλλωστε σήμερα η ιδιοκτησία αντικαταστάθηκε απο την πρόσβαση. Και αυτό είναι το μεγάλο μυστικό της εποχής.

Δυστυχώς εθιστήκαμε να μην μας ενδιαφέρει πάντα να κατανοούμε την ρίζα αυτού που συμβαίνει : αρκεί απλά να ξέρουμε την είδηση πριν απο τους άλλους. Έτσι όμως καλλιεργείται μια επικίνδυνη κουλτούρα στο ασυνείδητο του καθενός που λέει ότι αφού η πραγματικότητα τρέχει γρήγορα, δεν χωράει ανάλυση, στοχασμός και φιλοσοφία. Kαι υπερ-απλουστεύουμε την συσχέτιση πληροφορίας/γνώσης. Δεν θα επεκταθώ στα γνωστά περί ιδεολογίας πίσω απο αλγοριθμικές μηχανές αναζήτησης.Το πρόβλημα είναι άλλο. Άραγε πόσες φορές ρίχνουμε μια ματιά στην βιβλιοθήκη μας ώστε να θυμηθούμε ότι κάπου/κάποτε διαβάσαμε μια παραλλαγή, μια παλιότερη εκδοχή του παρόντος; Η αλήθεια είναι ότι αυτό μας τρομάζει. Δηλαδή το να ανακαλύψουμε ότι κάπου σε ένα δοκίμιο, σε μια θεωρία ή ακόμη και σε ένα κλασικό μυθιστόρημα, είναι καταγεγραμμένη απο χρόνια η ανθρώπινη νεύρωση. Διότι περί νεύρωσης πρόκειται όταν δεν χρησιμοποιούμε την τεχνολογική επικοινωνία για να προάγουμε την γνώση. Και επειδή το συνειδητοποιεί σχεδόν ο καθένας – μετά απο ώρες άσκοπης περιήγησης στα social media -διχάζεται μέσα του, αλλοτριώνεται, ιζηματοποιεί το άγχος της αφηρημένης περιήγησης.

Έχουμε επικίνδυνα εθιστεί στο να ψευδο-κατανοούμε τα πάντα ταχύτατα. Μικρά άρθρα, μικρά τσιτάτα, headline news, φωτογραφίες, σύμβολα, γρήγορη ανταλλαγή μικρο-μηνυμάτων, νοήματα σε σμίκρυνση δηλαδή. Και αυτό για να συντονιστούμε με την υπερταχύτητα του πολιτισμού (βλ. Τ.Friedman, Thank you for being late, 2016). Να συγχρονιστούμε με τον κόσμο που γυρίζει στην συσκευή της παλάμης μας. Ο Φρόυντ μας δίδαξε όμως ότι ο πολιτισμός είναι τελικά κάτι σαν πηγή δυσφορίας. Και όσο περισσότερο εισερχόμαστε μέσα του, τόσο περισσότερο τον απωθούμε.

Η πανδημία και ο εγκλεισμός στο σπίτι ανέδειξε έναν ασυνείδητο φόβο μας : το να μοχθήσουμε ψάχνοντας σε ένα βιβλίο μήπως είναι γραμμένο το παρόν που ζούμε. Μήπως δηλαδή κάποιοι ανέλυσαν αυτό που έβλεπαν να έρχεται. Κάθε εποχή είχε και θα έχει τους διανοητές που πάτησαν στο παρελθόν για να δουν το άγνωστο μέλλον. Γι’ αυτό και τα βιβλία είναι κάτι περισσότερο απο σκουριασμένες θεωρίες και δήθεν αναχρονιστικούς στοχασμούς : είναι η ζωντανή υπενθύμιση της ανθρωπότητας. Είναι ο τρόπος να μην ξεχνάμε ότι αυτό που βλέπουμε να συμβαίνει σήμερα, μπροστά μας, είναι ίσως μια θεωρία παρεξηγημένη, ξεχασμένη. Ένα νόημα επίκαιρο, δια-ιστορικό, μια επανάληψη ως ”κοινωνική κατασκευή” που ίσως δεν μπορούμε να την κατανοήσουμε καθ’ ότι ζούμε απορροφημένοι απο τις ταχύτητες της υπερπληροφόρησης.

Δεν γίνεται π.χ . να μην ανατρέξεις σε ένα εγχειρίδιο οικονομικής θεωρίας για να κατανοήσεις τί στο καλό συμβαίνει και το χρήμα εξαφανίστηκε ενώ έχει μηδενικό κόστος. Τι συμβαίνει πχ, εκτός της πανδημίας φυσικά, και ξαφνικά βρήκαν λεφτά και μας πληρώνουν να καθόμαστε. Και δεν χρειάζεται γι αυτά που συμβαίνουν στην οικονομία να διαβάσουμε οπωσδήποτε το Κεφάλαιο του Μαρξ και το έργο του Κέϋνς – όπως κάποιοι επιλέγουν ενδεχομένως να κάνουν αυτή την περίοδο θεωρώντας προφανώς ότι αυτά τα έργα έχουν διαχρονική αξία. Αλλά τουλάχιστον ας ψάξουμε  μέσα στα βιβλία την δυστοπία του παρόντος.

Ας διαβάσουμε κατ’ αρχήν ότι δεν χρειάζεται πεσιμισμός. Ότι πάντα η διέξοδος στα μείζονα κοινωνικά προβλήματα, όπως αυτό που ζούμε τώρα, χαράσσεται απο την επιστήμη -έστω και αν καθυστερεί αυτό. Ας αναζητήσουμε την θεωρητική εστία που αναστατώνει το παρόν μας. Έστω και στο διαδίκτυο. Αλλά απο τις σωστές πηγές. Και ιδού το μεγάλο κρυμμένο μυστικό της παγκοσμιοποιημένης υπερπληροφόρησης που οδηγεί στην παθητική μαζική εξατομίκευση : δεν ξέρεις αν είναι αληθινή η πηγή της πληροφορίας και της γνώσης. Και αυτό γιατί δεν γνωρίζεις ποιος μπορεί να την καταχώνιασε μέσα στο ψηφιακό σύμπαν. Ποιός μπορεί ενδεχομένως να κατεβάσει τον διακόπτη και να κλείσει το δίκτυο ώστε να μην ψάχνεις την ρίζα της απορίας σου.

Ξαναθυμίζω: η ιδιοκτησία αντικαταστάθηκε απο την πρόσβαση. Όταν έχεις βιβλία κανείς δεν μπορεί να σηκώσει τον διακόπτη. Όταν όμως έχεις απλά δικτυακή πρόσβαση, τότε έχεις την ψευδαίσθηση ότι έχεις τον έλεγχο αυτού που ψάχνεις ενώ στην πραγματικότητα άλλοι έχουν την ισχύ να σε αποκλείσουν απο αυτό ή να σε καθοδηγήσουν σε αυτό που θέλουν . Και μάλιστα χωρίς να σηκώσουν τον διακόπτη που εσύ απλά δεν ξέρεις καν αν υπάρχει!

Τα βιβλία είναι η αληθινή ζωή και η δυνητική της πραγματικότητα. Όπως την έγραψε ο Ντοστογιέφσκι, ο Μπαλζάκ, ο Κάφκα, ο Όργουελ. Όπως την φιλοσόφησε ο Χέγκελ, ο Νίτσε, ο Φουκώ, ο Καστοριάδης. Και όπως συνεχίζουν να το κάνουν εκατομμύρια άνθρωποι που πέφτουν  στα βαθιά νερά της ψυχής και της κοινωνίας.

Το μυαλό μας εκπαιδεύτηκε να χρειάζεται πλέον την εικόνα και την μικρή φράση, τις λίγες λέξεις, την απλή περιγραφή. Αποχωριστήκαμε την δύσκολη δουλειά : να βάζουμε το νου μας να βλέπει πίσω απο τα τρέχοντα, πίσω απο τα δρώμενα, χωρίς να αναζητούμε φαντάσματα.  Ο Μπόρχες έγραψε : “Απ ‘ όλα τα εργαλεία του ανθρώπου, το πιο εκπληκτικό είναι χωρίς αμφιβολία το βιβλίο. Τα άλλα είναι προεκτάσεις του σώματός του. Το μικροσκόπιο και το τηλεσκόπιο είναι προεκτάσεις της όρασής του. Το τηλέφωνο προέκταση της φωνής του. Έχουμε επίσης το αλέτρι και το ξίφος, που είναι προεκτάσεις του χεριού του. Το βιβλίο, όμως, είναι άλλο πράγμα: το βιβλίο είναι προέκταση της μνήμης και της φαντασίας του…”