* Ο Μάνος Στεφανίδης είναι Ιστορικός Τέχνης

και Αναπληρωτής Καθηγητής

στο Εθνικό και Καποδιστριακό

Πανεπιστήμιο Αθηνών 

Από την έκθεση ζωγραφικής του Σύριου καλλιτέχνη Τζαμάλ με τίτλο “Ο Δρόμος του Μεταξιού”, όπου παρόντος του καλλιτέχνη έκανα την ξενάφηση του κοινού στις 6 Φεβρουαρίου 2016 στο Ισλαμικό Μουσείο. Το κείμενο είναι απόσπασμα από τον κατάλογο της έκθεσης.

“Οριενταλισμός και διεθνισμός

Ο Edward Said περιέγραψε με μοναδικό ύφος αλλά και διεισδυτικότητα στο κλασικό του βιβλίο Orientalism τον τρόπο με τον οποίο η προηγμένη Δύση αντιμετώπιζε την εξ ορισμού «καθυστερημένη» και ανορθολογική Ανατολή. Ποικίλα στερεότυπα που γαλβάνισαν επί αιώνες πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα-δηλαδή οι ωμές στρατηγικές της αποικιοκρατίας- έχτισαν την εσφαλμένη εικόνα που έχει η Δύση όχι μόνο για την Ανατολή αλλά και για τον εαυτό της τον ίδιο. Έχουμε μπροστά μας ,σε αυτή τη έκθεση, μια ζωγραφική που υπερασπίζεται τις βασικές απόψεις του Said όχι από τη σκοπιά της ανθρωπολογίας και της πολιτισμικής κοινωνιολογίας αλλά από την πλευρά ενός καλλιτέχνη-διανοούμενου. Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Πίσω και πέρα από τις θεωρίες οι εικόνες, όταν είναι ειλικρινείς μπορούν να επουλώσουν τις πληγές που δημιούργησαν στις ψυχές και τις συνειδήσεις των ανθρώπων οι πόλεμοι, οι φυλετικοί διαχωρισμοί και η απροκάλυπτη ωμή βία που ασκούν στους αδύναμους. Ίσως η τέχνη να παραμένει η τελευταία μας ελπίδα για αληθινή ανατροπή, πραγματική επανάσταση. Μια άλλη θρησκεία χωρίς δυνάστη Θεό χωρίς κανόνες που εξαθλιώνουν τους ανθρώπους, χωρίς τιμωρίες. Μόνος της στόχος η αγάπη από τον άνθρωπο στον άνθρωπο και η αληθινή συγκίνηση από το αληθινά ωραίο, μπορεί να προσφέρει σε κάθε εποχή, σε κάθε τόπο. Ο Οριενταλισμός, σύμφωνα με τον Said, λειτουργεί περισσότερο ως σύμβολο ευρωπαϊκής και υπερατλαντικής δύναμης παρά ως αληθινός λόγος σχετικά με αυτήν καθαυτήν την έννοια του Οριενταλισμού. « L’orientalisme a plus de valeur en tant que signe de la puissance européenne et atlantique sur l’Orient qu’en tant que discours véridique sur celui-ci. » (p.61).

Ο έγχρωμος διευθυντής της Μπιενάλε Βενετίας Okwi Ebenzor δίνοντας το ιδεολογικό στίγμα της φετινής Μπιενάλε σε αλλεπάλληλες δηλώσεις του διακήρυσσε την αλλαγή του κυρίαρχου σχήματος στα πολιτιστικά πράγματα του πλανήτη και εμμέσως αλλά και αμέσως αμφισβήτησε την κυριαρχία του Δυτικού μοντέλου, μίλησε για περισσότερα του ενός κέντρα επιρροής, τα οποία ανατρέπουν την παραδοσιακή σχέση ενός παντοδύναμου κέντρου και μιας αποδυναμωμένης περιφέρειας όπως επίσης μίλησε για πολλούς μη δυτικούς μοντερνισμούς που μπορούν να προέλθουν από την Αφρική, τη Νότια Αμερική, την Αυστραλία ή την Ασία. Δηλαδή για μιαν παγκοσμιοποίηση του πολιτισμού που ήδη έχει αρχίσει έστω και αν τα κυρίαρχα κέντρα της πολιτιστικής εξουσίας π.χ. στη Νέα Υόρκη, το Βερολίνο ή το Τόκιο την αμφισβητούν. Αυτή η θέση διατυπωμένη από τον επί κεφαλής ενός θεσμού τόσο βαρυσήμαντου όπως είναι η Μπιενάλε Βενετίας (υπενθυμίζω ότι ιδρύθηκε το 1895 !) αποτελεί ένα γεγονός πραγματικά παρήγορο για το μέλλον των πολιτισμών του πλανήτη. Κι άλλο ένα παράδειγμα: Δεν έχει ακόμα σβήσει η εντύπωση που προκάλεσε ο διευθυντής της Μπιενάλε Βενετίας του 2001 αείμνηστος Harald Szeemann όταν έφερε στη λαγκούνα του Αγίου Μάρκου και τα Giardini εκατοντάδες καλλιτέχνες από την Άπω Ανατολή σε τρόπον ώστε να ονομασθεί η εντυπωσιακή αυτή έκθεση κίτρινη Μπιενάλε. Δεν πέρασαν είκοσι χρόνια από την έκδοση του αιρετικού για τα δυτικά στερεότυπα βιβλίου του Edward Said και οι ιδέες του δικαιώθηκαν στην πράξη από τον Ελβετό Szeemann στον κορυφαίο εικαστικό θεσμό του πλανήτη.

Πιο εξειδικευμένα ο Said υπογράμμιζε ότι η Ανατολή δεν είναι μόνο ο άμεσος διπλανός της Ευρώπης, είναι επίσης ο τόπος στον οποίο η Ευρώπη δημιούργησε τις ευρύτερες, πλουσιότερες και αρχαιότερές της αποικίες, η πηγή των πολιτισμών και των γλωσσών της. Είναι επίσης ο πολιτιστικός της αντίπαλος και της προσφέρει μια εκ των εικόνων του «άλλου» που τυπώνεται βαθύτατα μέσα της. Επιπλέον η Ανατολή επέτρεψε να ορίσει την Ευρώπη (ή τη Δύση) μέσω της αντίθεσης: την ιδέα της, την εικόνα της, την προσωπικότητα της, την εμπειρία της. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός σταθεροποιήθηκε και διευκρίνισε τη πολιτιστική ταυτότητά του, ξεχωρίζοντας από μια Ανατολή που μεταμορφωνόταν σε μια κατώτερη και καταπιεσμένη εκδοχή του Ευρωπαϊκού.»

L’Orient n’est pas seulement le voisin immédiat de l’Europe, il est aussi la région où l’Europe a créé les plus vastes, les plus riches et les plus anciennes de ses colonies, la source de ses civilisations et de ses langues, il est son rival culturel et lui fournit l’une des images de l’Autre qui s’impriment le plus profondément en elle. De plus, l’Orient a permis de définir l’Europe (ou l’Occident) par contraste : son idée, son image, sa personnalité, son expérience. La culture européenne s’est renforcée et a précisé son identité en se démarquant d’un Orient qu’elle prenait comme une forme d’elle-même inférieure et refoulée.

Ο Τζαμάλ και τα ζωγραφικά του σύμβολα

Ο Τζαμάλ, γεννημένος στο Χαλέπι της Συρίας με καταγωγή από τους Ισμαηλίτες της Υεμένης, τον πιο αριστοκρατικό κλάδο του Ισλάμ, είναι ένας ζωγράφος με ιδιαίτερη ευαισθησία, υπερήφανος για την Αραβική του καταγωγή αλλά και κοσμοπολίτης, βαθύς λάτρης της Ανατολής αλλά και αληθινά «ελληνικός» με τους τρόπους του Κωνσταντίνου Καβάφη. Σπούδασε στο Πολυτεχνείο της γενέτειράς του μηχανολόγος-μηχανικός ενώ ζωγραφικά είναι αυτοδίδακτος, όπως εξ άλλου αυτοδίδακτοι ήσαν ο Van Gogh, ο Douanier Rousseau, ο Έλληνας ζωγράφος Γιώργος Μαυροΐδης, κλπ. Θέλω να πω ότι εμείς οι ίδιοι είμαστε οι πιο καλοί αλλά και οι πιο κακοί δάσκαλοι του εαυτού μας και ότι ο δρόμος προς την αυτογνωσία είναι αναγκαστικά και αποκλειστικά προσωπικός. Ο ίδιος δηλώνει ότι γεννήθηκε ζωγράφος και είναι πεπεισμένος ότι θα πεθάνει ζωγράφος. Οι πίνακές του είναι αποτέλεσμα συναισθηματικής εμπλοκής με το συγκεκριμένο θέμα, το Δρόμο του Μεταξιού, αλλά και εκείνης της ιδιάζουσας ενόρασης που προβάλει με ενάργεια εικόνες του παρελθόντος στο σήμερα. Ώστε να αποδειχθεί ότι η ροή του χρόνου δεν τεμαχίζεται και ότι η πανανθρώπινη περιπέτεια, παρά τις ρωγμές ή τις ρήξεις της Ιστορίας, παραμένει ενιαία. Η ενότητα των πινάκων που εκτίθεται στο Ισλαμικό Μουσείο Μπενάκη είναι αυτό που λένε οι Αγγλοσάξονες work in progress. Δηλαδή ο Τζαμάλ θα συνεχίσει την δημιουργική του έρευνα και μετά ολοκληρώνοντας αυτό το γενικό ταξίδι με καινούρια έργα.

Προς το παρόν, ο Δρόμος του Μεταξιού περιλαμβάνει 15 περίπου πίνακες μεγάλου μεγέθους ως επί το πλείστον οι οποίοι εικονοποιούν μέσα από συμβολικές αναφορές, οπτικά στερεότυπα κλπ. και με τους τρόπους του κινηματογραφικού μοντάζ, ώστε να επιτυγχάνεται ο ελεύθερος συνειρμός του θεατή, τους τρεις μεγάλους σταθμούς του «Δρόμου του Μεταξιού»: πρώτα την απώτατη αφετηρία του ταξιδιού, στην κινέζικη πόλη Xi’an –στην οποία βρέθηκε ο θαμμένος πήλινος στρατός του αυτοκράτορα-, έπειτα την πολύμηνη πορεία που συμπυκνώνεται στη μορφή και την κίνηση του αλόγου και τέλος την κατάληξη στα λιμάνια της Μεσογείου η οποία αποδίδεται με την υγρότητα και τη διαφάνεια της εικαστικής γραφής. Μ’ άλλα λόγια οι ώχρες αναπαριστούν την έρημο, τα διάφανα γαλάζια το νερό και τον αιθέρα ενώ τα πράσινα-βιολέ αντανακλούν την μαγική σύσταση του ίδιου του μεταξιού.

Πρόκειται για ένα χρώμα που θα βάψει ανεξίτηλα, και πριν βέβαια από τον Μαρξ, την ταξική οργάνωση του κόσμου, θα ντύσει αυτοκράτορες και πατρίκιους, θα γίνει σύμβολο πολιτικής εξουσίας και κοινωνικής υπεροχής, καθιστάμενο αυτό, ένα χρώμα, το όνειρο και η επιθυμία εκατομμυρίων ανθρώπων. Το στοιχείο αυτό, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, νομίζω πως εμπνέει τον Τζαμάλ στη ζωγραφική του γιατί του επιτρέπει να διηθίσει μέσα από τους πίνακές του την αγωνία αλλά και τους θριάμβους ολόκληρης της ανθρωπότητας, συμβολοποιημένους σε αυτό το αέναο δούναι και λαβείν της Ανατολής και της Δύσης.”

 * Το άρθρο απηχεί στις απόψεις του συντάκτη του.

iPorta.gr