Γιάννης Καραχισαρίδης

Το μεγάλο στοίχημα της συνεννόησης.Ο χρυσούς αιώνας στην αρχαία Αθήνα, θεωρητικά ξεκίνησε με τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του Περικλή και του Εφιάλτη το 461. Το πολίτευμα ήταν ήδη δημοκρατικό, αλλά τότε ήταν που διευρύνθηκε η βάση του. Δηλαδή περισσότεροι πολίτες συμμετείχαν στις αποφάσεις. Φυσικά οι δούλοι δεν υπολογίζονταν. Ήταν το αυτονόητο προϊόν των πολέμων. Ζούσαν σε μια διαρκή αιχμαλωσία χωρίς δικαιώματα. Όταν ο Καντ στοχαζόταν για το ρόλο του κράτους σ’ ένα δημοκρατικό πολίτευμα, ήδη η Αγγλία είχε Βουλή από χρόνια και εξασκούνταν στο διάλογο. Δεν είναι τυχαίο ότι η κατάργηση της δουλείας ξεκίνησε από την Αγγλική Βουλή. Στην Ιστορία της δημοκρατίας το δικαίωμα ψήφου για όλους τους πολίτες, ευγενείς και πληβείους, γυναίκες και άντρες δεν κατακτήθηκε μονομιάς. Όλα έγιναν βήμα-βήμα και χρειάστηκε πολύς χρόνος και πολλοί αγώνες. Η δημοκρατία ίσχυε στις ΗΠΑ όταν ακόμα οι δούλοι δεν λογίζονταν ως μέλη της. Και χρειάστηκαν δυόμιση αιώνες μέχρι ένας μακρινός απόγονος τους να χριστεί Πρόεδρος της χώρας. Όλα αυτά μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η δημοκρατία δεν είναι ένας σταθερός και ακίνητος σχηματισμός, αλλά είναι μια διαδικασία σε μόνιμη εξέλιξη. Είναι το μεγάλο στοίχημα της ανθρωπότητας για συνεννόηση και συμμετοχή.

Το εγώ και το εμείς. Δόθηκαν μάχες και χύθηκε αίμα για τα δικαιώματα του ατόμου. Ο πολιτισμός κοπίασε πολύ μέχρι να βγάλει στο προσκήνιο τον άνθρωπο ως άτομο. Παρ’ όλα αυτά ο ατομισμός θεωρείται ηθική βλάβη. Παράλληλα το ανώνυμο πλήθος διέσχισε όλη τη διαδρομή από την περιφρόνηση και την αφάνεια μέχρι τον σεβασμό. Η λέξη «λαός» ερμηνεύονταν κάποτε ως «λαουτζίκος», αλλά τώρα πια είναι μια περιούσια λέξη. Η αέναη περιπέτεια του «εγώ» και του «εμείς» ακολουθούσε κατά πόδας την περιπέτεια της δημοκρατίας. Αλλά ακόμα και σήμερα δεν έπαψε να καταγράφεται ως αντίφαση. Και τους πόλους μιας αντίφασης η εποχή μας συνεχίζει να τους θεωρεί ασυμβίβαστους. Κάποιος θα είναι ή εγωιστής ή αλτρουιστής. Δεν καταλαβαίνουμε πώς μπορεί να είναι και τα δύο. Παρ’ όλα αυτά ο πολιτισμός δε δίνει σημασία σ’ αυτή την εμπλοκή της λογικής μας και συνεχίζει να διερευνάει το «εγώ» και το «εμείς» με ισοτιμία. Το «εγώ» και το «εμείς» που συγκρούονται και συμπορεύονται ταυτόχρονα. Και που τελικά αποτελούν τους δυο βασικούς πυλώνες της δημοκρατίας. Ο ταυτόχρονος σεβασμός των ατομικών κατορθωμάτων και της συλλογικότητας δημιουργούν τον βιότοπο όπου η δημοκρατία προσπαθεί να κατανοήσει τον εαυτό της. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον, η ανισότητα προσπαθεί να συνεννοηθεί με την ισότητα. Και η δημοκρατία, που έφερε στην επιφάνεια αυτές τις δύο έννοιες, αναζητάει μεταξύ τους μια περίεργη και ασταθή ισορροπία. Και δυσκολεύεται να εξηγήσει ότι οι άνθρωποι δεν είναι όλοι ίδιοι και ότι η ανισότητα είναι δικαίωμα, ενώ η ισότητα αποκτάει το νόημα της μόνο απέναντι στους κανόνες και τους νόμους.

Ανήκει σε όλους. Η δημοκρατία είναι γενναιόδωρη απέναντι σε όλους τους πολίτες. Έδωσε τη δυνατότητα σε όλους να έχουν άποψη. Κάθε πολίτης σε στενούς κύκλους ή σε ευρύτερα ακροατήρια έχει τη δυνατότητα να λέει αυτό που σκέφτεται. Η πρόοδος της τεχνολογίας βοήθησε ώστε ακόμα και οι απόψεις των «ανωνύμων» να διακινούνται εύκολα και σε περισσότερους αποδέκτες. Έτσι σιγά-σιγά δημιουργήθηκε ένας κυκεώνας που συχνά, αντί να διευκολύνει, δυσκολεύει τη συνεννόηση. Και οι άνθρωποι για να αμυνθούν, μέσα σ’ αυτή τη πανσπερμία διαφορετικών απόψεων, χαράζουν αμυντικές γραμμές και οχυρώνονται. Η κριτική σκέψη αδυνατίζει, η αναζήτηση του σωστού στη γνώμη του άλλου εξασθενεί και ο δημοκρατικός διάλογος δυσκολεύεται να αναπνεύσει. Τελικά τα δώρα της δημοκρατίας δεν είναι μονοσήμαντα και εύκολα στη χρήση τους. Κρύβουν και δυσεπίλυτες περιπλοκές. Η δημοκρατία είναι που απελευθέρωσε και έδωσε αξία στο «εγώ» του καθενός. Κι έτσι ο καθένας, μέσα στην ομίχλη των απόψεων, μπορεί να κοιτάζει αφ’ υψηλού και να αντιμετωπίζει τους άλλους, σαν ανόητους ή ανίκανους ή ανάξιους. Και παρασυρμένοι απ’ αυτή την καινούρια μας συνήθεια να απορρίπτουμε εύκολα τους άλλους, ξεχνάμε ότι η δημοκρατία εξ ορισμού ανήκει σε όλους. Ανήκει στους έξυπνους και στους βλάκες, ανήκει στους ακραίους και στους διαφωνούντες, ανήκει στους συντηρητικούς και στους αντισυμβατικούς, ανήκει στους λογικούς και στους ιδεοληπτικούς, ανήκει στους ηθικούς και στους ανήθικους, ανήκει στους ικανούς και στους ανίκανους, ανήκει στους έντιμους και στους απατεώνες, ανήκει στους θαρραλέους και στους δειλούς, ανήκει στους εργατικούς και στους τεμπέληδες, ανήκει στους άξιους και στους ανάξιους. Η δημοκρατία ανήκει σε όλους, γιατί είναι ένα μεγάλο χωνευτήρι, που ξέρει να μετασχηματίζει τις ανθρώπινες ιδιότητες. Κι επειδή έχει το θάρρος της ανοχής, γι’ αυτό και ποτέ δε θα γλιτώσει από τις περιπέτειες. Ποτέ δε θα καταφέρει να πορευθεί εκ τους ασφαλούς, χωρίς κινδύνους και χωρίς αμφισβητήσεις.

Η δημοκρατία δεν έχει αδιέξοδα. Στη δημοκρατία η διέξοδος είναι οι εκλογές. Είναι ο μηχανισμός που απαγορεύει την μονιμότητα στην εξουσία. Είναι η ειδοποιός διαφορά από την απολυταρχία. Το ίδιο ισχύει και σε διάφορες βαθμίδες της κοινωνικής οργάνωσης. Τοπικές, εσωκομματικές, σωματειακές και κάθε είδους εκλογές δίνουν πάντα διέξοδο σε μια δημοκρατία. Έχοντας εθιστεί σ’ αυτή τη πρακτική τη θεωρούμε αυτονόητη. Κι επειδή την θεωρούμε αυτονόητη συχνά την υποτιμούμε. Και βρίσκουμε πολλά και εύκολα επιχειρήματα για να κακοχαρακτηρίσουμε την πεμπτουσία της δημοκρατίας, που είναι οι εκλογές. Ίσως γιατί μας ενοχλεί ένα εκλογικό αποτέλεσμα, ίσως γιατί δεν εγκρίνουμε αυτούς που εκλέχτηκαν, ίσως γιατί διακρίνουμε διαπλοκή σε μια εκλογική διαδικασία, ίσως γιατί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία δεν καλύπτει την ανάγκη μας για συμμετοχή. Και μπορεί σε όλα να έχουμε δίκιο. Η ουσία όμως παραμένει. Οι εκλογές δεν είναι μόνο η διέξοδος της δημοκρατίας, αλλά και η επιβεβαίωση της ύπαρξης της. Αλλά το «εγώ» μας, με τις αδιαπραγμάτευτες απόψεις του, απαιτεί από τη δημοκρατία περισσότερα απ’ όσα εκείνη μας έχει υποσχεθεί. Απαιτεί χρηστή και αποτελεσματική διακυβέρνηση, κάτι που η δημοκρατία ποτέ δεν δήλωσε ότι είναι σε θέση να το εγγυηθεί. Η δημοκρατία το μόνο που μπορεί να εγγυηθεί είναι ότι οι κυβερνώντες δεν είναι αιώνιοι και ότι πάντα θα κρίνονται στη κάλπη. Κι αυτή η εγγύηση δεν είναι καθόλου αμελητέα.

Η δημοκρατία έχει αδιέξοδα. Η δημοκρατία δεν θα ήταν περιπέτεια αν δεν είχε και αδιέξοδα. Πλάθεται και διαμορφώνεται στα χέρια των ανθρώπων και χαρακτηρίζεται από τα προτερήματα και τα ελαττώματα τους. Και φυσικά δεν είναι εύκολο κατόρθωμα η συνεννόηση ανθρώπων που συγκατοικούν σε μεγάλους πληθυσμούς. Η πολιτική εξουσία στη δημοκρατία είναι φανερή, εκτεθειμένη στο άπλετο φως. Υφίσταται όλη τη γκάμα της αμφισβήτησης. Από την έγκριτη κριτική έως την κακόβουλη ή καιροσκοπική απόρριψη. Η πολιτική εξουσία όμως συνυπάρχει με άλλες επί μέρους εξουσίες, που κινούνται μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, στη σκιά. Και μέσα σ’ αυτή τη συνύπαρξη δημιουργούνται παράξενα συμπλέγματα, που δεν είναι εύκολο κανείς να τα αντιληφθεί. Αυτές τις δομές ο Κ. Καστοριάδης τις ονόμασε δημοκρατική ολιγαρχία. Πρόκειται για ένα παράξενο μίγμα διαφάνειας και αδιαφάνειας. Κι επειδή ο μέσος πολίτης δεν μπορεί να παρακολουθήσει αυτές τις υπόγειες διαδρομές, ρίχνει όλες τις ευθύνες στους πολιτικούς. Σ’ αυτούς δηλαδή που είναι εκτεθειμένοι στο φως. Και τελικά απαξιώνοντας τους πολιτικούς, φτάνει εύκολα στο σημείο να κατηγορεί και την ίδια τη δημοκρατία. Το οξύμωρο βέβαια είναι ότι η ίδια η δημοκρατία τού δίνει αυτή τη δυνατότητα. Χωρίς αυτήν ο πολίτης θα ήταν καταδικασμένος στη σιωπή. Μέσα λοιπόν σ’ αυτά τα περίπλοκα συνταιριάσματα, η δημοκρατία πορεύεται με τα αδιέξοδα της και τις εμπλοκές της. Δυσκολεύεται να διαχωρίσει τις τρεις εξουσίες, την εκτελεστική, τη νομοθετική και τη δικαστική. Στήνει απρόσωπες γραφειοκρατικές δομές που συχνά την υπονομεύουν. Παλεύει ανάμεσα στην αξιοκρατία και τις συγγενικές ή φιλικές σχέσεις. Και η πορεία προς την πολιτική εξουσία δεν είναι πάντα στρωμένη με καλές προθέσεις. Η δημοκρατία όμως, που κρύβει στους κόλπους της αυτή την ιδιότυπη ολιγαρχία, έχει στα χέρια της τρία εργαλεία αντίστασης. Τους νόμους, την ελεύθερη διακίνηση της πληροφορίας και την υποχρεωτική και διαρκή ανανέωση του πολιτικού προσωπικού. Κι έτσι πορεύεται. Έτσι συνεχίζει την περιπέτεια να εξερευνάει τον εαυτό της, μέσα στο δυσεπίλυτο σταυρόλεξο του σύγχρονου κόσμου.

Η περιπέτεια συνεχίζεται. Η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι μια επινόηση της Δύσης και στηρίζεται στη παντοκρατορία του Νόμου. Πότε οπισθοχωρεί και πότε κερδίζει έδαφος στο πεδίο της συνεννόησης. Και χρειάστηκαν κάποιοι αιώνες για να λάβει τη σημερινή προηγμένη μορφή της. Και είναι αφέλεια της Δύσης να πιστεύει ότι μπορεί ανεμπόδιστα να εξάγει τη δική της δημοκρατία και σε άλλες περιοχές του πλανήτη. Και να την επιβάλλει χωρίς συνέπειες. Οι σύγχρονες εμπειρίες έχουν αποδείξει ότι η επιβολή της φιλελεύθερης δημοκρατίας σε άλλους κοινωνικούς σχηματισμούς μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα. Η δημοκρατία χωρίς εμπειρίες και καθημερινή τριβή δε μπορεί να ριζώσει. Η δημοκρατία είναι δρόμος, είναι μια συνεχής εμπειρική μετάλλαξη. Κι αυτό μπορούμε να το καταλάβουμε αν γυρίσουμε πίσω και ξαναδούμε τι έλεγαν οι πρωτεργάτες αυτής της διαδρομής. Ο Μοντεσκιέ πίστευε ότι ο δεσποτισμός είναι περισσότερο κατάλληλος για χώρες απέραντες σε έκταση, η συνταγματική μοναρχία για μέτριας έκτασης χώρα και η δημοκρατία για μικρές χώρες. Αυτή η αντίληψη, που σήμερα μας φαίνεται αφελής, επιβεβαιώνει ότι στην πραγματικότητα η δημοκρατία είναι μια περιπέτεια χωρίς τέλος. Κι επειδή η Ιστορία πάντα έχει τον τρόπο να μας εκπλήσσει, μένει να δούμε με ποιον τρόπο η δημοκρατία θα ταξιδέψει στους καιρούς που έρχονται. Σε ένα μέλλον όπου η ιλιγγιώδης διακίνηση της πληροφορίας έχει εκμηδενίσει τις αποστάσεις. Σ’ ένα μέλλον όπου οι ευρύτερες συνενώσεις συνυπάρχουν με τις αποκεντρωμένες ή αποσχιστικές τάσεις. Σ’ ένα μέλλον που τώρα κάνει τα πρώτα του βήματα. Και σ’ αυτό το μέλλον η δημοκρατία καλείται να συνεχίσει τις περιπέτειες της.

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.  

The article expresses the views of the author

iPorta.gr