Γιάννης Καραχισαρίδης

Ο Φρόϋντ ήταν μόλις 3 ετών, όταν ο Δαρβίνος δημοσίευε την «καταγωγή των ειδών» κι όταν το 1913 εξέδωσε το «τοτέμ και ταμπού» ο Κλωντ Λέβι-Στρος ήταν μόλις 5 ετών, ο οποίος νεότατος θα περιπλανηθεί στους τροπικούς της Νότιας Αμερικής, μελετώντας την «άγρια σκέψη». Κι όταν επέστρεψε στον πολιτισμό, το 1939, ο Φρόϋντ, την ίδια χρονιά, αποχωρούσε από το θαυμαστό κόσμο της ζωής. Και οι τρεις, εξερευνητές της απαρχής του ανθρώπινου γένους. Το αφήγημα τους μας ταξιδεύει στις αρχέγονες εποχές, όπου ο χρόνος περνούσε απαρατήρητος. Οι μέρες, οι αιώνες και οι χιλιετίες δεν κατέγραφαν μεταβολές. Η πανάρχαια ορδή, η πρώτη κοινωνική ανθρώπινη συστάδα, έβλεπε τον ήλιο να ανατέλλει και να δύει, ζώντας μια αναστατωμένη, αλλά ομοιόμορφη ζωή, σε ένα ασταθές και επικίνδυνο περιβάλλον. Τότε, κατά Φρόϋντ, έλαβε χώρα η πρώτη εξέγερση, ο θάνατος του πρωτοπατέρα. Αυτός ο φόνος γέννησε την αμφιθυμία, δηλαδή το μίσος για την εξουσία του πρωτοπατέρα, σε συνύπαρξη όμως με το δέος και τον σεβασμό γι’ αυτόν, που προϋπήρχε στο βάθος του χρόνου. Από την αμφιθυμία και τις επιπτώσεις της ξεκινάει το θέμα μας.

Για πολλούς επιστήμονες – δυστυχώς – η αμφιθυμία ταυτίζεται με τη κυκλοθυμία. Δεν είναι, όμως, έτσι. Η κυκλοθυμία είναι απλά η απότομη εναλλαγή των διαθέσεων, ψυχολογικό φαινόμενο, γέννημα-θρέμμα του πολιτισμού. Ενώ η αμφιθυμία είναι κάτι πιο τρομακτικό και μεγαλειώδες. Είναι η συνύπαρξη της έλξης και της απώθησης. Η συνύπαρξη της ενοχής για το «φόνο» και της λύτρωσης που γεννήθηκε απ’ αυτόν. Ένα ψυχολογικό αρχέτυπο που τα ίχνη του χάνονται στο απώτερο κοινωνικό ασυνείδητο του είδους μας. Ύστερα ήρθε ο πολιτισμός, δηλαδή η αυτοσυνείδηση των ανθρώπων, που με επιταχυνόμενο βήμα, γέννησε τη λογική και τη κριτική σκέψη. Όμως από έναν άλλο παράδρομο, η αμφιθυμία, ορμώμενη απ’ το βαθύ ασυνείδητο, συνοδοιπορώντας με τον πολιτισμό, αλλά μες στο σκοτάδι, γέννησε τις αντιφάσεις, ένα κεφάλαιο της ζωής μας, που μοιάζει ακόμα ανεξερεύνητο και σκοτεινό.

Σήμερα, με τη κοινή λογική να έχει επικρατήσει, η αντίφαση είναι η αιτία ακύρωσης ενός συλλογισμού. Για παράδειγμα αν κάποιος ισχυριστεί ότι ταυτόχρονα υποστηρίζει τον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό, τότε αυτόματα ο ισχυρισμός του θα αξιολογηθεί ως αντιφατικός και θα απορριφθεί. «Είμαι υπέρ και κατά της ανάπτυξης», «υπέρ και κατά των αποκρατικοποιήσεων», «υπέρ και κατά του τραπεζικού συστήματος». Όποιος δήλωνε δημόσια τους παραπάνω αναιρετικούς ισχυρισμούς ή θα τον περνούσαν για σαλεμένο ή θα θεωρούσαν ότι έχει έντονη διάθεση για χιούμορ. Κανείς πάντως δεν θα τον έπαιρνε στα σοβαρά. Γιατί όλα τα παραπάνω είναι αντιφατικά και αντιβαίνουν στη λογική. Η λογική, τις αρχές της οποίας, πρώτος ο Αριστοτέλης συνέταξε στο ομώνυμο βιβλίο του, καθόρισε με απόλυτο κύρος τον τρόπο σκέψης μας. Το περίφημο τετράγωνο του μας αποδεικνύει ότι όταν δύο δεδομένα είναι αντιφατικά, τότε θα ισχύει ή το ένα ή το άλλο. Δηλαδή ή στέκομαι όρθιος ή κάθομαι. Ή μιλάω ή είμαι σιωπηλός. Ή είμαι αρτιμελής ή μου λείπει το ένα πόδι. Με άλλα λόγια τα αντιφάσκοντα δεν μπορούν να συνυπάρχουν. Σ’ αυτό όλοι έχουμε συμφωνήσει, γιατί είναι λογικό. Ξέρουμε επίσης ότι τα αντίθετα μπορούν να συνυπάρχουν. Αντιμάχονται μάλιστα το ένα το άλλο, μέχρι να καταλήξουν στη σύνθεση. «Θέση, αντίθεση, σύνθεση», μια ευκολονόητη διαδικασία.

Αυτό για τα αντίθετα. Τι γίνεται όμως με τα αντιφάσκοντα; Συνυπάρχουν ή αλληλοαναιρούνται; Εδώ έρχεται η παρέμβαση του Ηράκλειτου. Αποσπάσματα έχουν σωθεί από τη σκέψη του. Οι περισσότεροι γνωρίζουμε τον ισχυρισμό του ότι «ποτέ δεν μπορείς να περάσεις από το ίδιο ποτάμι δυο φορές». Γνωρίζουμε επίσης και το παρεξηγημένο «πόλεμος πατήρ πάντων». Σε ένα άλλο όμως απόσπασμα του, που δεν τράβηξε τόσο τη προσοχή μας, συναντάμε μια συνοπτική περιγραφή για το πόσο αντιφατικός είναι τελικά ο λογικός μας κόσμος :

Συλλάψιες όλα καί ουχ όλα, συμφερόμενον διαφερόμενον

Συνάδον διάδον, εκ πάντων έν καί εξ ενός πάντα

Όλα συνδέονται μεταξύ τους και δεν συνδέονται, συγκλίνουν και αποκλίνουν,

Εναρμονίζονται και διαφοροποιούνται, και απ’ όλα αυτά γεννιέται ένα σύνολο

Κι απ’ αυτό το ένα γεννιούνται όλα.

Πώς μπορούν όλα να συνδέονται και να μην συνδέονται; Πώς είναι δυνατόν να συγκλίνουν, αλλά και να αποκλίνουν, να εναρμονίζονται και ταυτόχρονα να διαφοροποιούνται; Τελικά ποιος είχε δίκιο; Ο Αριστοτέλης ή ο Ηράκλειτος; Η απάντηση είναι και οι δύο! Ο μεν Αριστοτέλης περιγράφει με το τετράγωνο της Λογικής του, την εμπειρική καθημερινότητα μας, ο δε Ηράκλειτος περιγράφει τα χαοτικά δεδομένα πολύ μεγαλύτερων συνόλων νοητικής πρόσληψης. Με την ίδια έννοια ο Αϊνστάιν δεν αναίρεσε τον Νεύτωνα, γιατί η θεωρία της σχετικότητας δεν εμποδίζει τα μήλα να συνεχίζουν να πέφτουν με βάση τον νόμο της βαρύτητας.

Άρα έχουμε το λογικό δικαίωμα να υποστηρίζουμε ταυτόχρονα τον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό; Η αποδοχή της αντίφασης μπορεί να είναι ένα αποδεκτό παράθυρο της λογικής; Μήπως όταν η σκέψη μας επισκέπτεται σύνθετες έννοιες, το τετράγωνο της λογικής του Αριστοτέλη μας αποχαιρετά, εφ’ όσον ξανοιγόμαστε σ’ ένα κόσμο γεμάτο αντιφάσεις και αλληλοαναιρέσεις; Έναν κόσμο που επιδιώκει την αρμονία και τη σταθερότητα, ενώ ταυτόχρονα εμπεριέχει την συνεχή μεταβλητότητα και την αναστάτωση; Ο Αριστοτέλης με τη λογική του προανήγγειλε τη διάνοιξη της μεγάλης και πλατιάς λεωφόρου της επιστημονικής σκέψης. Ακύρωσε τις αντιφάσεις από την πρόσληψη της απλής καθημερινής εμπειρίας μας. Από την άλλη ο Ηράκλειτος, αντικρίζοντας τη μεγάλη εικόνα του κόσμου, αποκαλύπτει τη χαοτική χωροταξία που μας περιβάλλει και μας εξηγεί πώς στον κόσμο των σύνθετων εννοιών η συνύπαρξη των αντιφάσεων είναι αποδεκτή. Τις διαπιστώσεις του όμως συνεχίζουμε να τις κρατάμε στο σκοτάδι. Στο ίδιο σκοτάδι που περιπλανιέται και η αρχέγονη αμφιθυμία, που ανακάλυψε ο Φρόιντ.

Ίσως, αν επιτρέψουμε στον Ηράκλειτο να συγκατοικήσει με τον Αριστοτέλη, τότε ο ορίζοντας της λογικής μας θα κερδίσει κι άλλο χώρο, οι αντιφάσεις θα γίνουν ένα εργαλείο κατανόησης του κόσμου μας και θ’ ανοίξει η συζήτηση, πώς μπορούμε να αποδεχόμαστε ταυτόχρονα τόσο τον καπιταλισμό όσο και τον σοσιαλισμό.

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.

The article expresses the views of the author

iPorta.gr