Γιάννης Καραχισαρίδης

Για τον Άμλετ, ανεξερεύνητη χώρα είναι εκείνη που επισκέπτονται οι άνθρωποι μετά το θάνατο τους. Και θα παραμείνει ανεξερεύνητη, εξηγεί, γιατί κανείς δεν γύρισε πίσω, για να μάθουμε κι εμείς πώς είναι αυτός ο άλλος κόσμος. Τη φράση του Σαίξπηρ δανείζεται η έκτη ταινία του Star Trek και την τοποθετεί στον τίτλο της : The undiscovered country. Επί 40 χρόνια περιπλανιέται το αστρόπλοιο Enterprise στο γαλαξία μας, εξερευνώντας άγνωστες χώρες και πλανήτες. Μετατοπίζοντας το νόημα που δίνει ο Άμλετ στον περίφημο μονόλογο του, ο Kirk και ο Spock, στην προαναφερόμενη ταινία, αποδέχονται ότι η μόνη ανεξερεύνητη χώρα, που κανείς δεν μπορεί να φτάσει και κανείς δεν μπορεί να δει, είναι μόνο μία: Το μέλλον.

Οι άνθρωποι ελπίζουν, ανησυχούν, τοποθετούν τις προσδοκίες τους και φυσικά πάντα έχουν την έφεση να προβλέπουν το μέλλον. Προφήτες πάντα υπήρχαν και θα υπάρχουν, γιατί αυτή η ανάγκη είναι έμφυτη και θεμελιώδης. Αλλά όπως επιλέγουμε να ερμηνεύουμε το παρόν ως επανάληψη του παρελθόντος, με την ίδια λογική επιλέγουμε να αναγνωρίζουμε στο μέλλον μόνο τα υλικά του παρόντος. Όταν ο ανταγωνισμός των δύο υπερδυνάμεων στο διάστημα κορυφώθηκε, τη δεκαετία του ΄60 και ο άνθρωπος πάτησε στο φεγγάρι, έμοιαζε βέβαιο ότι σε μια – δυο δεκαετίες μια αποικία στη σελήνη θα ήταν εφικτή. Σήμερα όμως – μισό αιώνα μετά – τα διαστημικά ταξίδια είναι εκτός ατζέντας. Όταν η Ευρώπη βγήκε από τον καταστροφικό πόλεμο, με νωπές τις εμπειρίες του φασισμού και με τις ανθρώπινες αξίες στο ναδίρ, ο Όργουελ προέβλεπε για το μέλλον συνθήκες απόλυτου ολοκληρωτισμού με τον μεγάλο αδελφό και τη φάρμα των ζώων. Διαψεύστηκε επίσης – όσο κι αν οι ιδεοληψίες μάς εμποδίζουν να το δούμε καθαρά. Οι ευρωπαϊκές εμπειρίες του 1920-1950 καμιά σχέση δεν έχουν με τις εμπειρίες του 1980-2010. Αν το δούμε κι απ’ την άλλη πλευρά, η ευμάρεια και η ευζωία της δεκαετίας του ΄20 στην Αμερική έμοιαζαν να έχουν ένα ατελείωτο μέλλον μπροστά τους, μέχρι που κατέφθασε το κραχ του ΄29. Αντίστοιχες βεβαιότητες για το μέλλον είχαμε και στην Ελλάδα, πριν εμφανιστεί η περιώνυμη κρίση.

Όπως και να το κάνουμε η προβολή του παρόντος στο μέλλον είναι ένας εθισμός, είναι ο τρόπος που οι άνθρωποι προδικάζουν το μέλλον τους. Και εδώ φτάνουμε σε μια αντίφαση. Εφ’ όσον το μέλλον πράγματι κατάγεται απ’ το παρόν – δε γίνεται αλλιώς – πώς είναι δυνατόν σχεδόν πάντα να μας αιφνιδιάζει; Τι είναι αυτό που τελικά μας διαφεύγει; Ο Νασίμ Τάλεμπ στο βιβλίο του «Ο μαύρος κύκνος» επιχειρεί να εξηγήσει πώς εμφανίζεται το εξόχως απρόβλεπτο στην ανθρώπινη Ιστορία (αλλά και στη καθημερινότητα). Οι παγκόσμιες διεργασίες είναι τόσο σύνθετες και περίπλοκες, που κανένα μάτι δεν μπορεί να τις αντικρίσει στο σύνολο τους, πόσο μάλλον να τις αντιληφθεί στη συνεχή τους κινητικότητα. Πώς λοιπόν να μπορείς να προβλέπεις όταν αγνοείς τις συνιστώσες του μέλλοντος; Οπότε, αυτό που μας διαφεύγει είναι αυτή η περιπλοκότητα. Ακόμα και τα πιο ισχυρά συμφέροντα και οι πιο φαινομενικά ανίκητες δυνάμεις του παρόντος, δεν έχουν τα ίδια εχέγγυα και για το μέλλον. Βουτηγμένες στη περιπλοκότητα αδυνατούν να διατηρήσουν τις τωρινές τους βεβαιότητες και στις επερχόμενες εξελίξεις. Κι επειδή όμως ο άνθρωπος θέλει να ξέρει – δεν ανέχεται το αντίθετο – απλοποιεί τις συγκρούσεις, τα συμφέροντα, τις ισορροπίες και τις χαώδεις, αλλά πραγματικές κινήσεις στη παγκόσμια σκακιέρα. Όταν απλοποιείς τέτοια τεράστια σύνολα, απλά παύεις να κατανοείς και φυσικά παύεις να προβλέπεις.

Αλλά αν είναι έτσι τα πράγματα, τι θα πρέπει να κάνει ο άνθρωπος; Να πάψει να ασχολείται με το μέλλον, εφ’ όσον δεν μπορεί να το προβλέψει; Φυσικά όχι! Ένα τέτοιο αίτημα ακυρώνεται αμέσως από τη φυσική τάση του ανθρώπου όχι μόνο να προβλέπει, αλλά και να ορίζει το μέλλον του. Η παραδοχή, όμως, ότι «άδηλο το μέλλον» και ότι κανείς όσο και να προσπαθήσει, ποτέ δεν θα μπορέσει να το ορίσει με βεβαιότητα, ανοίγει νέους δρόμους στη μελέτη αυτής της ανεξερεύνητης χώρας. Για παράδειγμα, η Τουρκία, πριν λίγα μόλις χρόνια, βρισκόταν σε πολύ χειρότερη θέση απ’ ότι η Ελλάδα σήμερα. Αυτό δεν εμπόδισε το μέλλον να διαμορφωθεί τελείως διαφορετικά από τις συνηθισμένες τότε προβλέψεις και η Τουρκία σήμερα να ανήκει στους G20. Όποιος ισχυρίζεται ότι την Ελλάδα θα τη βαραίνουν αβάσταχτα χρέη τουλάχιστον τα προσεχή 20 χρόνια, απλά αγνοεί τη περιπλοκότητα της συγκυρίας, που τόσες παράξενες και απρόβλεπτες εξελίξεις μπορεί να κρύβει. Η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί στις προσεχείς δεκαετίες να πετύχει την ολοκλήρωση της, μπορεί όμως και να διαλυθεί. Αν πάλι συμβεί το δεύτερο, παρ’ όλα αυτά, ο κόσμος σε τίποτα δε θα μοιάζει με ότι υπήρχε πριν αρχίσει η ενοποίηση.

Πράγματι, το μέλλον κατάγεται απ’ το παρόν. Ο δρόμος της μετάβασης όμως δεν είναι ευθύγραμμος, όπως απλοποιώντας μπορεί να πιστεύουμε. Ακολουθεί ανεξερεύνητα μονοπάτια και περίεργες διασταυρώσεις, που γεννιούνται και διαμορφώνονται στο σήμερα και που απλά δεν μπορεί το ανθρώπινο βλέμμα να τις διακρίνει. Κι όπως είπε ο τελευταίος σαμουράι, στην ομώνυμη ταινία, αναφερόμενος στην ύπαρξη της μοίρας, «Οι άνθρωποι πάντα προσπαθούν, κάνουν ότι μπορούν, μέχρι η μοίρα να τους αποκαλυφθεί». Ή όπως ισχυρίζονται οι στίχοι του Freddy Mercury στον περίφημο υπαινιγμό του (Innuendo) «Όσο ο ήλιος θα κρέμεται από τον ουρανό και η έρημος θα διατηρεί την άμμο, όσο τα κύματα θα αναδεύουν τη θάλασσα και θα ξεσπούν στη ξηρά, όσο θα υπάρχει ο άνεμος και τα αστέρια και το ουράνιο τόξο, έως ότου τα βουνά να ισοπεδωθούν στις πεδιάδες, εμείς θα προσπαθούμε, απλά διασχίζοντας το χρόνο μας». Όσοι προανήγγειλαν το τέλος της Ιστορίας, απλά αρνούνται να κατανοήσουν, ότι η Ιστορία είναι το αποτέλεσμα της ενέργειας των ανθρώπων, που ποτέ δε σταματούν να κοπιάζουν, διαμορφώνοντας το μέλλον, άρα και την επερχόμενη Ιστορία.

Κι έτσι ο άνθρωπος, αενάως προσπαθώντας στο παρόν, πάντα θα κοιτάει απ’ τη κλειδαρότρυπα το μέλλον. Μόνο που το μέλλον δεν θα βρίσκεται στο διπλανό δωμάτιο που κατασκοπεύει. Το σφυρηλατούν πολύ περισσότερες δυνάμεις απ’ αυτές που φαίνονται με γυμνό μάτι. Και σε χώρους μάλιστα που δεν έχουν κλειδαρότρυπες για να κρυφοκοιτάζουμε. Και όταν το μέλλον θα μετουσιωθεί σε αυριανό παρόν, θα εισβάλλει από τη πίσω πόρτα, την αφύλαχτη. Γιατί πώς αλλιώς το μέλλον θα μπορεί να είναι η ανεξερεύνητη χώρα;

 Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του. 

iPorta.gr