Ο Μάνος Στεφανίδης είναι Ιστορικός Τέχνης και Ομότιμος Καθηγητής του ΕΚΠΑ. Διαβάστε τα άρθρα του Μάνου Στεφανίδη ΕΔΩ

Η κομψή, κλασικίζουσα Γέννηση που αναρτώ εδώ (1η φωτό) προέρχεται από τα λοφία – κόγχες (λέγονται και ημιχώνια) της οκταγωνικής τρουλλαίας Μονής Δαφνίου. Πρώιμος 12ος αι. μ.Χ. (γύρω στα 1100). Η τεχνική του ανέγερσης του τρούλλου πάνω σε οκταγωνικό τύμπανο, αξιοποιήθηκε κι από τον Μπρουνελλέσκι στο Ντουόμο της Φλωρεντίας τον 15ο αι.

Ο περικαλλής ναός χτίστηκε στα ερείπια του Δαφναίου Απόλλωνα, τους κίονες του οποίου επαναχρησιμοποίησαν εν προκειμένω οι Βυζαντινοί και έκλεψε – όλους πλην ενός – ο διαβόητος Ελγίνος! Παράλληλα σώζεται μεσαιωνική παράδοση με μια περίφημη βασιλοπούλα, την Δάφνη η οποία έδωσε το όνομα της στην περιοχή. Οι ειδήμονες γνωρίζουν πως πρόκειται βέβαια για την πριγκίπισσα κόρη μου Δάφνη. (Η Αριάδνη, η άλλη πριγκίπισσα κόρη μου, σχετίζεται με έτερα έργα τέχνης που φιλοτέχνησαν ο Ντε Κήρυκο, ο Χαλεπάς κλπ).

Προσέξτε τώρα ότι το εσπαργανωμένο βρέφος βρίσκεται, κατ’ οικονομίαν, όχι σε φάτνη αλλά σε τάφο. Μια μαρμάρινη λάρνακα, ένα αρκοσόλιο, μια σαρκοφάγο…Για να υπενθυμίζεται στον πιστό ο σωτηριολογικός κύκλος και ο σκοπός της θείας έλευσης. Δεν πρόκειται, με άλλα λόγια, για γλυκερή ηθογραφία αλλά για σύνθεση με υψηλό, με δραματικό συμβολισμό.

Γεννήθηκε ημίν παιδίον νέον, το Αρνίον ίνα άρη την αρά και ιδία βουλήσει να θυσιαστεί. Εξ ου και η απόμακρη – ιερατική Παναγία έξω από το σπήλαιο ορθόκορμη να κοιτάζει τον θεατή, χωρίς να έχει επαφή με το εσπαργανωμένο βρέφος. Δηλαδή πίσω από την Γέννηση κρύβονται πάντα η Σταύρωση και τα σουδάρια της ταφής. Ενώ η Ανάσταση αναμένεται. Ακόμη!

Συγκλονιστική είναι η ανάλογη τοιχογραφία της Γέννησης από την Περίβλεπτο του Μυστρά, το κορυφαίο Μνημείο του τέλους της βυζαντινής τέχνης. Εδώ, στην 2η φωτό, το αντιπαραβάλλω με την εξαίσια σπουδή του Φώτη Κόντογλου. Προσέξτε το θλιμμένο βλέμμα της Παρθένου Μαρίας αλλά και την συνεστραμμένη στάση του σώματος της. Προσέξτε το χέρι το οποίο στηρίζει το πρόσωπο της. Σαν να είναι και η ίδια ένα φασκιωμένο μωρό. Εμπρός σε μια σπηλιά – μήτρα. Τέλος, παρθένους θεότητες έχουμε σε κάθε μυθολογικό σύστημα. Η Αθηνά και η Άρτεμις παρ’ ημίν. (Περισσότερα στα βιβλία μου “Μια Ιστορία της Ζωγραφικής”, εκδόσεις Καστανιώτη και Ελληνομουσείον).