Μάνος Στεφανίδης

Η Αγία του Θεού Σοφία, το υπεροχότερο κτίσμα του μεσαιωνικού κόσμου, η μεγαλοφυής, αισθητική εξισορρόπηση Ανατολής και Δύσης, αποδεικνύεται, ακόμη μία φορά, ακατανίκητη και υπερέχουσα. Παρά τις ύβρεις που υφίσταται. Τόσο ώστε, κατά βάθος, να μην την αγγίζουν ούτε στο ελάχιστο τα βέβηλα χέρια κάθε νεοβάρβαρου ή τα ψοφοδεή όσο και υποκριτικά ψευτοδάκρυα των δήθεν πολιτισμένων και δήθεν ισχυρών της γης. Είτε διαμένουν στην Ουάσιγκτον, είτε στη Μόσχα, είτε στο Βερολίνο, είτε στη Ρώμη, είτε στις Βρυξέλλες, είτε οπουδήποτε αλλού. Δεν την αφορούν οι δίβουλες διαμαρτυρίες των ασήμαντων μικροπολιτικών του πλανήτη αλλά ούτε και η θλίψη του Πάπα γιατί θυμάται πως κάποιος προκάτοχος του την πρωτοδήλωσε και την πρωτοβεβήλωσε κατά την πρώτη άλωση, το 1204.

Όλα αυτά είναι Ιστορία και είναι τα πάθη του χρόνου και η Αγία Σοφιά απέδειξε ότι νικάει σταθερά τον χρόνο. Όπως έχει νικήσει και την ύλη, τους φυσικούς νόμους δηλαδή το βάρος των στερεών σωμάτων αφού ο υπερφυής τρούλλος της στέκεται παρά τον όγκο και το τεράστιο βάρος του μαγικά καμπύλος σε ύψος σχεδόν εβδομήντα (70) μέτρων! Περισσότερα από χίλια πεντακόσια χρόνια τώρα. Χωρίς την χρήση σκυροδέματος ή άλλων, σύγχρονων μέσων. Ξέρετε εσείς έναν παραδοσιακό τοίχο που να ξεφεύγει από την κατακόρυφο και να μην σωριάζεται κάτω ηττημένος; Κι όμως… Γι’αυτό και έγινε το πρότυπο τεμενών όπως το Σουλεϊμανιέ του Σινάν ή το Μπλε Τζαμί τα οποία όμως κατασκευάστηκαν μια χιλιετία αργότερα! Η ισλαμική Ισταμπούλ είναι το πιστό παρακολούθημα της βυζαντινής, ορθόδοξης Κωνσταντινούπολης.

Η Αγία Σοφία παραμένει, μέχρι σήμερα, ένα μυστηριώδες θαύμα τεχνικής και το ορατό παράδειγμα θαύματος. Οι αρχαίοι Έλληνες ήσαν ιδιοφυείς όσο και τελειομανείς συνθέτες απλών στη σύλληψη τους κτισμάτων στα οποία αποθεώνονταν τα μαθηματικά και η καλαισθησία. Η γεωμετρική ακρίβεια. Οι ναοί τους ήσαν επίσης ο ερωτικός εναγκαλισμός αρχιτεκτονικής και γλυπτικής. Η γοητεία των εξαντλείτο στην εξωτερική τους όψη. Οι Ρωμαίοι πάλι υπήρξαν πρακτικοί κατασκευαστές κολοσσικών αλλά αρκετά νεοπλουτίστικων και επιδεικτικών κτισμάτων. Αξιοποίησαν στο έπακρο το τόξο, την αψίδα, την καμάρα και εφηύραν ένα είδος υδατοστεγούς, συγκολλητικού κονιάματος. Με αυτά τα όπλα θεμελίωσαν κυριολεκτικά τον λεγόμενο ελληνορωμαϊκό κόσμο. Τώρα η πλήρης περιστροφή του τόξου δημιουργεί το ημισφαίριο, τον τρούλλο. Τον οποίο πρωτοσυναντάμε στο Πάνθεον της Ρώμης, τον δεύτερο μετά Χριστόν αιώνα. Η Αγία Σοφία των Ελλήνων είναι στην πραγματικότητα το μνημείο – σύμβολο του δυτικού πολιτισμού όπως αυτός διαμορφώνεται μετά την κατάρρευση της Ρώμης και την ανάδυση της νέας Ρώμης, της Κωνσταντινούπολης και αποτελεί το πάντρεμα ροτόντας και παραλληλόγραμμου κτηρίου.

Σ’αυτή την πόλη επιζούν τα ουσιώδη στοιχεία της κοινής, ευρωπαϊκής μας κουλτούρας. Την Αγιά Σοφιά έχτισαν η τεχνολογία των Ρωμαίων και η μαθηματική ιδιοφυΐα δύο Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Οι οποίοι έστησαν σ’ έναν τεράστιο κύβο ένα εξίσου υπερμέγεθες ημισφαίριο. Αρκεί να σάς πω ότι ο Παρθενώνας χωράει ολόκληρος μέσα στο κεντρικό κλίτος της μεγάλης Εκκλησίας. Τόσο απλά!

Κι ενώ στον παγανιστικό ναό δεσπόζει η πλαστική, η ρεαλιστική φόρμα, στον χριστιανικό κυριαρχεί η ζωγραφική, δηλαδή η ονειρική, εξωπραγματική έκφραση. Εν προκειμένω τα ψηφιδωτά. Να γιατί συχνά λέω ότι η βυζαντινή τέχνη προλαβαίνει τον υπερρεαλισμό. Και να ποια είναι η διαχρονική υπεροχή της υπέροχης αυτής εκκλησίας.

Τα κτήρια, αυτή είναι η μοίρα τους, ζούν στον ιστορικό χρόνο και μεταβάλλονται ανάλογα τις ανάγκες ή τις συνθήκες της κάθε εποχής. Όμως τα μεγάλα μνημεία μένουν αλώβητα από τα καπρίτσια της συγκυρίας. Επειδή μια συγκυρία έκανε την Αγία Σοφία μουσείο και μια άλλη την ξανακάνει τζαμί. Μέσα στον μικροχρόνο ενός αιώνα. Από την άλλη η Ιστορία δεν διαγράφεται όσο κι αν συσκοτίζεται. Ο Μωάμεθ Β φοβήθηκε τον ναό – καλύτερα θαμπώθηκε – και δεν τον κατέστρεψε όπως το άλλο εκπάγλου ομορφιάς κτίσμα των Αγίων Αποστόλων. Όπου και οι τάφοι των αυτοκρατόρων. Στα ερείπια του οποίου ναού έχτισε το βυζαντινότροπο (!) Φετιχιέ Τζαμί, το τέμενος δηλαδή της Νίκης. Ο Κεμάλ χρησιμοποίησε την Αγία Σοφία ως πολιτική απόδειξη του τέλους της οθωμανικής αυτοκρατορίας και του εκδυτικισμού της νέας Τουρκίας. Διατηρώντας πάντως όλες τις οθωμανικές προσθήκες. Ο γιαλαντζί σουλτάνος τώρα θέλει να προχωρήσει οπισθοβατώντας. Με τις γελοίες πόζες ενός μεταμοντέρνου Μουσολίνι. Η Αγία Σοφία παρ’ όλα αυτά επιβιώνει αγέρωχη. Ανίκητη. Αναλλοίωτη. Εδώ και μιάμιση χιλιετία. Ούτως ή άλλως και ως μουσείο διατηρούσε τα ισλαμικά κίμπλα, μιχράμπ και μίνμπαρ. Και βέβαια τους τέσσερις μιναρέδες ή τους κουμπέδες εξωτερικά. Δηλαδή τους τάφους των σουλτάνων. Καθώς και τις σούρες από το κοράνι δηλαδή τα καλλιγραφικές, αραβικές επιγραφές που κρέμονται σε δίσκους ψηλά στον ναό και δίπλα στην Βρεφοκρατούσα της αψίδας του ιερού, έργου του 9ου αι. Ή της μαγικής φωσφορίζουσας ιμπρεσιονιστικά τρίμορφης Δέησης, της σύνθεσης δηλαδή που αφιέρωσε ο απελευθερωτής της Πόλης Μιχαήλ Παλαιολόγος όταν έδιωξε τους Λατίνους, το 1261. Ό τι και να γίνει, πιστούς ή άπιστους θα υποδέχονται τους επισκέπτες του Μνημείου ήδη από τον εξωνάρθηκα και τον μεγαλειώδη νάρθηκα φιλόξενες οι γονυπετείς, ψηφοθετημένες μορφές του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του Ιουστινιανού. Τα μνημεία του πολιτισμού λοιπόν δεν γελοιοποιούνται. Γελοιοποιούνται – και αποσκορακίζονται – αποκλειστικά όσοι τα προσβάλλουν.