Ηλίας Καραβόλιας

Mεταλλωρύχοι της Ελευθερίας μας

Βιβλίο: Ο πολιτισμός του χρυσόψαρου-Μικρή πραγματεία για την αγορά της προσοχής.

Συγγραφέας: Bruno Patino

Εκδόσεις Καστανιώτη, Ιούνιος 2020

Λίγοι ξέρουν το Εργαστήριο Τεχνολογιών της Πειθούς στο Stanford των ΗΠΑ. Εκεί ο καθηγητής Πληροφορικής B.J.Fogg διδάσκει στα μελλοντικά στελέχη των κολοσσών της Silicon Valley “πως ο δεσμός που συνδέει έναν άνθρωπο με τον υπολογιστή είναι πολύ πιο σύνθετος απο εκείνουν που τον συνδέει με ένα απλό εργαλείο”.Το Εργαστήριο αυτό μας θυμίζει ότι κάθε αυτοκρατορία ( Facebook, Amazon,Google, κ.α) διαθέτει το μαύρο της άστρο όπως αναλύει ο Bruno Patino στο έξοχο βιβλίο του με τίτλο “Ο πολιτισμός του χρυσόψαρου-Μικρή πραγματεία για την αγορά της προσοχής ” (μτφ. Α. Μουταφίδης, εκδ.Καστανιώτη)

Ο 54χρονος γάλλος συγγραφέας-με ερευνητικά ενδιαφέροντα γύρω απο την ψηφιακή εποχή και με αρκετές σπουδές και εμπειρία σε ΜΜΕ – αναλύει καταπληκτικά την νέα οικονομία που στηρίζει( και στηρίζεται) το ιντερνετικό οικοδόμημα: την οικονομία της προσοχής. Αναλύει με όρους πολιτικής οικονομίας και κοινωνικής ψυχολογίας την αλχημιστική τακτική των αλγορίθμων, των μηχανών αναζήτησης και των στελεχών των κολοσσών του διαδικτύου που στοχεύουν στο να μας αποσπάσουν την προσοχή και να μας “αυξήσουν τον χρόνο” προς όφελος φυσικά της διαφήμισης. Το βιβλίο είναι εξαιρετικά χρήσιμο σε όσους υποψιάζονται πως εφαρμόζεται σε εμάς τους χρήστες η εγκεφαλική πειρατεία (brain hacking), η χρονοθηρία, η υπερπαραγωγή σημείων, η νευροεπιστήμη του διαδικτυακού εθισμού. Πως το μάτι και ο εγκέφαλος, στις ιντερνετικές ροές και εικόνες, εδραιώνουν για τα πάντα έναν άμεσο συσχετισμό. Και πως δημιουργείται το συναισθηματικό πυροδότημα(emotional triggering) και η διαχείριση των συγκινήσεων που ενισχύει προκαταλήψεις του νου: επιβεβαίωσης, αντιπροσωπευτικότητας, έκθεσης (Bronner)

O Patino προχωράει ένα βήμα παραπέρα απο την απλή εξόρυξη και ανάλυση των δεδομένων, την γνωστή πλέον αλγοριθμική μηχανική, και εξηγεί την χρήση ψυχολογικών εργαλείων που συστηματικά εφαρμόζεται απο το τεχνοκρατικό ολιγοπώλιο της Silicon Valley. Παρουσιάζει τις οθόνες των smartphones ως ένα οικουμενικό στροβοσκόπιο που έχει υπαχθεί στο κανόνα της διέγερσης της προσοχής μας. Έχουμε γίνει ” μεταλλωρύχοι στο ορυχείο του ελεύθερου χρόνου μας”. Με τέτοια συνεχή συγγραφική μαεστρία, και με αναφορές σε πολλούς μελετητές, καταλήγει σε αξιομνημόνευτα συμπεράσματα. Θεωρώ αξίζει αναφοράς ένα σχετικά απλό. Αυτό που εξηγεί την επέκταση του 24ωρου στην ανθρώπινη καθημερινότητα. Οι πρόσφατες μελέτες λοιπόν δείχνουν οτι ένας μέσος “εθισμένος” χρήστης του internet κοιμάται 7 ώρες, έχει οικιακή και κοινωνική ζωή άλλες 5, ενώ η επαγγελματική ζωή είναι περίπου 7-8 ώρες. Ε, λοιπόν: Σε αυτές τις 19-20 ώρες προστίθενται ενδιάμεσα 8-12 ώρες στις οθόνες και στα social media !

Το 24ωρο λοιπόν αίφνης μεγάλωσε. Το πλεόνασμα χρόνου όμως υφαρπάσσεται απο τους μηχανικούς των λογισμικών πίσω απο τις οθόνες. Και πωλείται στις διαφημιστικές εταιρείες. Αρκεί να μας αποσπούν με τα κατάλληλα μηνύματα την προσοχή. Γι αυτό οι ειδικοί του marketing έχουν βασιστεί σε ένα φαινόμενο της φύσης. Έχουν υπολογίσει ότι το χρυσόψαρο κρατάει το βλέμμα του εστιασμένο μέχρι 8 δευτερόλεπτα. Η ασθενής μνήμη του μεταμορφώνει κάθε επανάληψη θέασης σε πρωτόγνωρη εμπειρία. Αυτός ο περίφημος χρόνος συγκέντρωσης προσοχής (attention spam) ανακαλύφθηκε ότι στον άνθρωπο μπορεί να περιοριστεί, εντός “πλαισίων αφοσίωσης”, στα 9 δευτερόλεπτα. Και επειδή ζούμε με την υπόσχεση του άπειρου, ο ψηφιακός πολιτισμός ονομάζεται απο τον Patino ως “πολιτισμός του χρυσόψαρου” αφού ζούμε σε έναν κόσμο  εθισμένων-όπως το χρυσόψαρο- στην εστιασμένη στροβοσκοπική σύνδεση.

Ο νέος ψηφιακός καπιταλισμός είναι ” παράγωγο και παραγωγός της γενικευμένης επιτάχυνσης. Επιχειρεί να αυξήσει την παραγωγικότητα του χρόνου για να εξαγάγει απο αυτόν ακόμη περισσότερη αξία”. Οφείλω να παρατηρήσω εδώ ότι η συγκεκριμένη έννοια έχει ιδιαίτερη αξία στην μελέτη των οικονομικών μοντέλων, με βάση τα οποία παράγεται πλούτος στις ψηφιακές αγορές, εκτοπίζοντας τις περίφημες εξωτερικότητες της οικονομικής θεωρίας.

Ιδιαίτερο βάρος ο συγγραφέας δίνει στην απορρύθμιση της πληροφόρησης, στην τάση δημοσιογραφικοποίησης των πάντων, στα fake news, στην post-truth δημοκρατία και πολλά άλλα φαινόμενα. Αναφέρετε στους ιδρυτές-καπιταλιστές των μεγα-μηχανών του internet και στις σημερινές τους προσπάθειες να εξοικειώσουν τους χρήστες με πρακτικές εκδημοκρατισμού και προστασίας της ιδιωτικότητας και των ατομικών δικαιωμάτων.

Ο συγγραφέας παραθέτει ένα εύστοχο προς το τέλος συμπέρασμα για τους μυημένους στην λογοτεχνία του δυστοπικού μέλλοντος :” Η επιστροφή στον Orwell(1984) δεν συντελείται δια της πολιτικής αλλά δια της οικονομικής οδού. Και η διασταύρωση του με τον Huxley (Θαυμαστός καινούργιος κόσμος) πραγματοποιείται στην προσωπική κλίμακα του καθενός. Είμαστε οι δράστες της ίδιας μας της προπαγάνδας”

To βιβλίο μας δείχνει ότι ο καπιταλισμός της προσοχής μέσα στις οθόνες των smartphones δεν είναι στατικός. Και αυτό γιατί η επιθυμία είναι αδιάκοπη και συνεχής( μάλλον είναι οπαδός της ντελεζιανής αποδομητικής γαλλικής σχολής ο Patino).Kαι αναφέρεται στον Postman θυμίζοντας μας ότι η εκθετική ροή περιεχομένου ” μας βοηθάει να ξεχάσουμε ότι θα πεθάνουμε”. Σε αυτό το εργοστάσιο του πραγματικού είναι που αξίζει να στοχαστούμε. Στις οθόνες του κινητού μας φυλακιζόμαστε σε μια πληροφοριακή φούσκα και σε μια δυναμική κοινωνικής συμμόρφωσης. Ξορκίζοντας τον θάνατο με τις ροές εικόνων, λέξεων, εμπορευμάτων. Δουλεύουμε, παράγουμε, επικοινωνούμε. Αλλά η πραγματικότητα είναι συνήθως προσωπική. Και θα πρόσθετα ότι σχετίζεται με τις ενορμήσεις μας.

” Κάθε ανθρώπινο ον συγχέει τα όρια του δικού του οπτικού πεδίου με τα όρια του κόσμου”, μας δίδαξε ο Schopenhauer. To βιβλίο του γάλλου συγγραφέα μας θυμίζει πως το internet έγινε το εργοστάσιο αυτής της εξατομικευμένης πραγματικότητας παράγοντας μια αυτοκρατορία του τεχνητού: ” ψευδείς εαυτοί, ψευδείς ειδήσεις, ψευδή περιεχόμενα, συνεργάζονται για να αποκομίσουν αληθινά δολάρια….”