Μάνος Στεφανίδης 

Είδα τις προάλλες στο κανάλι της Βουλής το άψογο, το χορταστικότατο ντοκιμαντέρ του Λευτέρη Χαρωνίτη, το αφιερωμένο στον El Greco που γυρίστηκε το 2016. Η έρευνα του σκηνοθέτη έχει στηριχτεί εν πολλοίς στα κείμενα και την προσέγγιση που έχει κατά καιρούς διατυπώσει σε βιβλία, καταλόγους και μεγάλες εκθέσεις ο καθηγητής Νίκος Χατζηνικολάου. Εδώ βέβαια δεν είναι ο πλέον κατάλληλος χώρος για να διατυπώσει κανείς επιστημονικές παρατηρήσεις ή ενστάσεις. Θέλω λοιπόν να πω, όσο πιο απλά μπορώ, πως κατά τη γνώμη μου, η άποψη του σεβαστού καθηγητή ως προς τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο επειδή στηρίζεται σε μίαν ιδεολογική προκατάληψη, είναι κατά βάση αισθητικά λανθασμένη. Ο Χατζηνικολάου παρουσιάζει τον El Greco ως ένα οξύ πνεύμα που αναζητεί την αλήθεια μέσα σε μίαν εποχή θρησκοληψίας ή και σκοταδισμού. Για τον Χατζηνικολάου ο Greco είναι ένας διαφωτιστής που συναναστρέφεται με τα πιο φωτεινά πνεύματα της εποχής του και συνιστά την απόλυτη ενσάρκωση του αναγεννησιακού, ουμανιστικού πνεύματος. Της νέας εποχής!

Η λανθασμένη ανάγνωση του Χατζηνικολάου, κατά την άποψή μου πάντα, οφείλεται στο ότι ο καθηγητής βάζει το κάρο πριν από το άλογο δηλαδή χρησιμοποιεί a priori την μαρξιστική ανάλυση και δεν μελετάει τα έργα τα ίδια. Αφού ο Γκρέκο ζει σε μία εποχή αλλαγών και είναι μεγάλος ζωγράφος άρα είναι “προοδευτικός”, τουλάχιστον με τους τρόπους που θα ήθελε ο Λούκατς…Καλύτερα, ο διακεκριμένος μελετητής δεν εμπιστεύεται τα ίδια τα έργα και τα μυστικά των αλλά περισσότερο την “εξουσία” της θεωρίας μέσω της οποίας αυθυποβάλλεται. Συμβαίνει συχνά αυτό στους “πούρους” θεωρητικούς που δεν έχουν άμεση επαφή με τα έργα όπως συμβαίνει με όσους έχουμε δουλέψει σε πινακοθήκες και μουσεία. Δηλαδή όσοι έχουν εμπειρική, απτική σχέση με τα έργα. Που περισσότερο από τις ιδέες μελετάνε την πινελιά, τις λαζούρες, τα παστόζικα ή νεφτιλίδικα χρώματα, την προετοιμασία του καμβά ή τις λεπτομέρειες του σχεδίου.

Κι όμως. Τα ομιλητικότατα έργα του Γκρέκο είναι γεμάτα τεχνικές πληροφορίες, προβλήματα φόρμας αλλά και μυστικισμό και αγωνία υπερβατική, διόλου ορθολογιστική!

Ο Γκρέκο είναι ίσως ο μοναδικός ζωγράφος της εποχής του που σχεδόν αποκλειστικά ζωγραφίζει ακριβώς όπως οι βυζαντινοί πρόγονοι του, αυτό που ΔΕΝ βλέπει. Αυτό που ενοράται με μάτια ερμητικά κλειστά. Δηλαδή ανοιχτούς ουρανούς, οράματα, θαύματα, την θεοφάνεια που αποκαλύπτεται στους εκλεκτούς, το πανταχού παρόν θαύμα. Το αόρατο! Και για όλα αυτά χρησιμοποιεί τόσο τα καινούργια εργαλεία της τέχνης του όσο και τα παλιά, ασφαλή μοτίβα της παράδοσης.

Στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο συνεχώς τα επί της γης φαινόμενα αντανακλώνται στον άπειρο ουρανό ο οποίος συνήθως καλύπτει το μεγαλύτερο τμήμα των πινάκων του. Είναι ζωγράφος εκείνος που περιφρονεί τις πρόσφατες κατακτήσεις της εποχής του στην ανατομία κατακτήσεις τις οποίες κατά κόρον αξιοποιούν οι ζωγράφοι του Quattrocento αλλά και της ώριμης Αναγέννησης.

Ο Greco είναι ο εμμανής του υπερβατικού. Γι’ αυτόν το κάλλος δεν σχετίζεται με τη συμμετρία ή με την εξωτερική ομορφιά αλλά έχει να κάνει περισσότερο με το βάθος, με το δράμα αλλά και με την θέωση των γήινων. Πουθενά το επιστημονικό πνεύμα και ο ορθολογισμός της εποχής δηλαδή. Αυτή είναι η ιδιαιτερότητα του, αυτή και η ένθεη μοναξιά του.

Θα έλεγα συμπερασματικά πως η ανάγνωση του Νίκου Χατζηνικολάου ταιριάζει περισσότερο με το έργο του άλλου τρομερού δημιουργού, του Caravaggio, τον οποίο συχνά αντιπαραθέτω προς τον Γκρέκο επειδή ζουν πάνω κάτω την ίδια εποχή και εκφράζουν αμφότεροι την αισθητική και την ιδεολογία της Αντιμεταρρύθμισης. Μόνο που ο ένας είναι χοϊκός, χωμάτινος, γήινος ενώ ο άλλος υπερίπταται ακριβώς για να δρέψει εκείνη τη συγκίνηση πού οδηγεί τον άνθρωπο στην υπέρβαση. Στη θέωση …

Εικόνες: Η Κοίμηση της Θεοτόκου, Παναγία των Ψαριανών στην Σύρο, νεανικό έργο του Δομήνικου όταν ακόμα αξιοποιούσε τα διδάγματα της βυζαντινής ζωγραφικής και μία σύγχρονη, “ηλεκτρονική” προσέγγιση του Espolio από τον ζωγράφο Χρήστο Αντωναρόπουλο που εκτίθεται σήμερα στο Πολιτιστικό Κέντρο Αλίμου.

* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.  

The article expresses the views of the author

iPorta.gr