Ο κος Στέλιος Στυλιανίδης είναι Ψυχίατρος-Ψυχαναλυτής, Καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και Ιδρυτής ιδρυτής/ Επιστημονικός Διευθυντής (2005-2015) της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας. Η συνέντευξη του Δρ Στυλιανίδη ΕΔΩ

Ένας παράδοξος κόσμος που συνδέεται στενά με την παράδοξη ευτυχία της σύγχρονης κοινωνίας και την κουλτούρα του κενού

To Second Life είναι ένας διαδικτυακός ψηφιακός κόσμος, κατασκευασμένος από την εταιρία Linden Lab και ξεκίνησε να λειτουργεί το 2003. Μέχρι το 2013 το Second Life είχε περίπου 1 εκατομμύριο τακτικούς χρήστες. Ο ψηφιακός αυτός κόσμος έχει ελεύθερη πρόσβαση. Οι χρήστες του Second Life (επονομαζόμενοι ως κάτοικοι) δημιουργούν ψηφιακές αναπαραστάσεις του εαυτού τους, που ονομάζονται avatars και μπορούν να αλληλοεπιδρούν με τόπους, αντικείμενα και άλλα avatars. Μπορούν να εξερευνούν τον κόσμο (γνωστό ως το grid/πλέγμα), να συναντούν άλλους κατοίκους, να κοινωνικοποιούνται, να συμμετέχουν τόσο σε ατομικές όσο και ομαδικές δραστηριότητες, να χτίζουν, να ψωνίζουν και να ανταλλάσσουν ψηφιακές ιδιοκτησίες και υπηρεσίες μεταξύ τους.

Ο 18χρονος Φ., ασθενής μου πριν από πέντε χρόνια, περνούσε πάνω από 19 ώρες τη μέρα καρφωμένος στην οθόνη προσπαθώντας να ενισχύσει τη δυνητική ομάδα του σε ένα εθιστικό ηλεκτρονικό πολεμικό παιχνίδι. Έναν χρόνο μετά παρουσίαζε σοβαρή κατάθλιψη, απώλεια 15 κιλών και πλήρη απόσυρση από κάθε άλλη κοινωνική δραστηριότητα. Η περίπτωσή του δεν είναι παράξενη όταν υπάρχουν πλέον τόσοι άνθρωποι που αναζητούν ερωτικό σύντροφο μέσω ηλεκτρονικών υπηρεσιών και τόσα ζευγάρια που ακόμη και όταν είναι μαζί μένουν καρφωμένα στο κινητό τους τηλέφωνο.

Τον Ιούλιο του 2008 δημοσιεύτηκε ένα άρθρο του Nicolas Carr, «Is google making us stupid», ανοίγοντας μια μεγάλη συζήτηση στην Αμερική και σε ευρωπαϊκές χώρες γύρω από την εξής θέση: Κάθε εφεύρεση που αφορά τις τεχνολογίες της επικοινωνίας περιλαμβάνει έναν κίνδυνο, συχνά αόρατο, μίας μείωσης ορισμένων γνωστικών λειτουργιών του ατόμου. Μερικοί επιστήμονες ονόμασαν αυτό το φαινόμενο disrupted innovation (καταστροφική καινοτομία). Δεν πρόκειται απαραίτητα για μια αρνητική έννοια, αλλά για την συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι σε φάσεις ανανέωσης και καινοτομίας, ιδιαίτερα τεχνολογικής, παρατηρείται το φαινόμενο να καταστρέφεται αυτό που είχε ήδη υπάρξει. Τυπικό είναι το παράδειγμα της σχεδόν πλήρους αντικατάστασης του σταθερού τηλεφώνου από τα κινητά που γίνονται όλο και πιο «έξυπνα» και πολύπλοκα.

Δεν υποστηρίζω καμία θέση συνωμοσιολογική, του τύπου ότι η ταύτιση με τις νέες τεχνολογίες μπορεί να προάγει μια νέου τύπου παθητικοποίηση ή πολιτικό έλεγχο του πληθυσμού. Ωστόσο, είναι σημαντικό να καταλάβουμε σε βάθος τι σημαίνει το διαφημιστικό σύνθημα που είναι κοινό και στις μεγάλες εταιρείες «να μένουμε πάντα συνδεδεμένοι». Οι συνέπειες αυτής της διαρκούς σύνδεσης διακρίνονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες:

—Το επίπεδο γνωστικής λειτουργίας και αλλαγής συμπεριφοράς

—Τις συνέπειες στο συναισθηματικό επίπεδο και στο επίπεδο των σχέσεων

Ο εγκέφαλος λειτουργεί σαν ένας μυς: Εάν δεν προπονείται σταθερά, ατροφεί και μέσα από την πλαστικότητά του διαμορφώνεται συνεχώς σε αλληλεπίδραση με τις εμπειρίες του ατόμου. Επομένως, όσο λιγότερες εμπειρίες συσσωρεύονται σε σχέση με την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων σχέσεων αλλά και των γνωστικών λειτουργιών τόσο περισσότερο ο εγκέφαλός μας δαπανά τεράστια ενέργεια και κόπο για να προσαρμοστεί.

Πέρα από σύνθετες λειτουργίες, καθημερινές λειτουργίες όπως η αναζήτηση ενός δρόμου στην πόλη όπου κατοικούμε, που παλιά συνδεόταν με αισθητηριακές και συναισθηματικές μνήμες τώρα γίνεται αυτοματοποιημένα μέσα από το google map. Το νοητικό surfing καταλαμβάνει και το χώρο του φαντασιακού, με την έννοια ότι δεν χρειάζεται να βγει κανείς από το σπίτι του για να αναζητήσει παρέα ή ερωτικό σύντροφο.

Οι νέες γενιές δραπετεύουν στα social media έχοντας, ασυνείδητα ίσως, το αίσθημα ότι πρόκειται για μια ανώτερη λειτουργία και προσαρμογή σε αυτό που ονομάζουμε πραγματικότητα. Πρόσφατες έρευνες υποστηρίζουν ότι όλη αυτή η ενσωμάτωση του ατόμου στη δυνητική πραγματικότητα δεν μας κάνει περισσότερο σύγχρονους αλλά απαντά σε μια βαθύτερη επιθυμία, που στηρίζεται σε αρχαϊκούς μύθους, να αγκαλιάσουμε τον κόσμο με μια μαγική σκέψη. Η νομαδική λειτουργία του ίντερνετ (ομάδες, υποομάδες, κατηγορίες), οι τελετουργίες, οι διαδικασίες, οι νέες εφαρμογές, νέοι αλγόριθμοι, δημιουργούν ένα είδος ηδονοβλεπτικής και επιδειξιομανούς εξάρτησης η οποία όχι μόνο συγκαλύπτει ή συσκοτίζει την πραγματική ανάγκη επένδυσης στον συναισθηματικό δεσμό, αλλά δίνει την εντύπωση μιας μαγικής παντοδυναμίας του ατόμου.

Οι παλαιοί μύθοι που δομούσαν τη συνείδηση και το συλλογικό φαντασιακό των κοινωνιών αντικαθίστανται σταδιακά από την πολλαπλότητα των εικόνων, την «υπέρβαση» της παλαιού τύπου σχέσης, την ισχύ μέσα από τα likes, την επικράτηση της εικόνας και του φαίνεσθαι απέναντι σ’ αυτό που στ’ αλήθεια υπάρχει.

Το Oxford dictionary το 2013 όρισε τη λέξη selfie ως «ναρκισσιστικές εικόνες του εαυτού που ξεριζώνονται από το πραγματικό τους περιεχόμενο και διαχέονται σε όλους τους ανέμους της δυνητικής πραγματικότητας». Το τεράστιο συναισθηματικό και ψυχικό κενό που επικρατεί στους φανατικούς χρήστες του ίντερνετ πάει να καλυφθεί μέσα από την αφελή σκέψη της έκθεσης της ιδιωτικής ζωής στο Facebook και σε άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αυτή η διαρκής επιθυμία έκθεσης και μέσα από τα αναρίθμητα πορνογραφικά σάιτ. Η αύξηση κατά 250% της δημοτικότητας των πορνογραφικών sites, με την ένταξη VR (virtual reality videos) φαίνεται να σηματοδοτεί ένα θορυβώδες σύμπτωμα μιας κρυμμένης επιθυμίας να ξαναχτίσουμε τη σύνδεση με τη χαμένη κοινωνική μήτρα.

Είναι σαφές ότι οι τρόποι επικοινωνίας μας, τόσο ατομικοί όσο και κοινωνικοί, βρίσκονται σε πλήρη μετασχηματισμό. Περνάμε ταχύτατα από έναν κόσμο βασισμένο σε ένα χρόνο αργό και επαναλαμβανόμενο, που καθορίζεται από τη μνήμη και την εμπειρία, σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από την ταχύτητα, τη διέγερση και τον κατακερματισμό.

Ως ειδικοί ψυχικής υγείας βρισκόμαστε μπροστά στην κατανόηση μιας ιμπρεσιονιστικής συνείδησης της εικόνας του κόσμου αλλά και της ίδιας της ανθρωπότητας. Το χάος του web εκπροσωπεί αυτή τη μεταφορά του σύγχρονου κόσμου: Εξωπραγματικό και υπερπραγματικό, κατακερματισμένο και σφαιρικό, χαοτικό και απαιτητικό, παιχνιδιάρικο και ανεξέλεγκτο, ευφορικό και καταστροφικό. Είναι ένας παράδοξος κόσμος που συνδέεται στενά με την παράδοξη ευτυχία της σύγχρονης κοινωνίας και την κουλτούρα του κενού.

Τι κρύβεται πίσω από όλα αυτά; Μια διογκούμενη ναρκισσιστική οδύνη και μια υπαρξιακή αγωνία γύρω από την ταυτότητά μας. Ο Φρόιντ χρησιμοποιεί μια διατύπωση που με έναν ορισμένο τρόπο συμπυκνώνει όλη την προβληματική της ναρκισσιστικής οδύνης: «Ένας ισχυρός εγωισμός προστατεύει από την αρρώστια αλλά πρέπει να αγαπήσουμε για να μην αρρωστήσουμε και αρρωσταίνουμε όταν δεν μπορούμε πια να αγαπήσουμε».

Ο συναισθηματικός δεσμός σε αυτού του τύπου την ιστορική συγκυρία που διανύουμε, με την κατάρρευση βασικών σημείων κοινωνικής αναφοράς, γίνεται ένα ζωτικό διακύβευμα: Πρέπει να αγαπάμε ή να μισούμε. Στο πλαίσιο αυτής της σύγχρονης κρίσης ταυτότητας η αγάπη που απευθύνουμε προς τον άλλο προσπαθεί να γεμίσει, συχνά ατελώς, αυτό που είναι ελλειμματικό μέσα μας.

Η βαθιά αγωνία μας είναι να αντέξουμε τη συναλλαγή και τη διαπραγμάτευση με το κενό. Δηλαδή, να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά το άγχος του αδειάσματος. Η καταπολέμηση της αίσθησης ή του φόβος ότι χάνουμε την εσωτερική μας συνοχή, ότι αδειάζουμε ως εάν να υποφέραμε από μια διαρκή απώλεια προϋποθέτει την ανάγκη να έχουμε ένα εσωτερικό πλαίσιο που θα μας επιτρέψει να σκεφτούμε και να νοηματοδοτήσουμε αυτό το κενό.

Στην ασυνείδητη προσπάθεια του ατόμου να σταματήσει αυτή την ναρκισσική αιμορραγία αποδίδουμε και την αγωνία του να αγκιστρωθεί από ένα αντικείμενο που διαθέτει συγκεκριμένες λειτουργίες: Το smartphone γίνεται αντικείμενο ελέγχου και επικυριαρχίας και ταυτόχρονα αντικείμενο κοινωνικής σαγήνης. Από εκεί απορρέει η τεράστια δύναμη της εξάρτησης από αυτό, η εθιστική του δύναμη.

 * Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του. Δημοσιεύθηκε και στο athensvoice.gr
The article expresses the views of the author
iPorta.gr