Με την ονομασία αυτή είναι γνωστές ομάδες αγίων, που ήσαν γιατροί και, σύμφωνα με την παράδοση, παρείχαν αφιλοκερδώς και αναργύρως (δωρεάν) τις υπηρεσίες τους προς τους πάσχοντες. Κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας μνημονεύονται «οι άγιοι και θαυματουργοί Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός, Κύρος και Ιωάννης, Παντελεήμων και Ερμόλαος, Σαμψών και Διομήδης και πάντες οι Άγιοι Ανάργυροι».

Ο Γερμανός φιλόλογος και θρησκειολόγος Λούντβιχ Ντόιμπνερ (1877-1946) υποστηρίζει ότι οι εκχριστιανισθέντες Έλληνες απέδωσαν τις πεποιθήσεις και τις θεραπευτικές ιδιότητες των Διόσκουρων στους Αγίους Αναργύρους, η λατρεία των οποίων πέρασε από το Βυζάντιο στη Δύση.

1. Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός

Αυτοί οι Άγιοι καταγόντουσαν απ’ την Ασία. Οι γονείς τους ήταν ευσεβείς και ενάρετοι, και η μητέρα των Αγίων Αναργύρων, η Θεοδότη, αφού έμεινε χήρα συνέχισε την ενάρετη ζωή. Με το παράδειγμα της Θεοδότης, οι Άγιοι Ανάργυροι διδάχτηκαν όλες τις αρετές στον μέγιστο βαθμό. Οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός σπούδασαν την ιατρική και κατάφερναν, με την βοήθεια του Θεού, να θεραπεύουν κάθε ασθένεια και νόσο, είτε μακροχρόνια είτε βραχυχρόνια. Ασχολήθηκαν επίσης και με την κτηνιατρική. Οι Άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός ονομάστηκαν Ανάργυροι επειδή δεν δέχτηκαν ποτέ πληρωμή για τις ιατρικές υπηρεσίες τους από κανέναν ασθενή. Πέρασαν έτσι τη ζωή τους και κοιμήθηκαν ειρηνικά. Τα λείψανά τους ενταφιάστηκαν στην πόλη Φερεμάν.

Η μνήμη τους τιμάται την 1 Νοεμβρίου.

2. Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός οι Ρωμαίοι

Οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός οι Ρωμαίοι έζησαν την εποχή που βασίλευαν ο αυτοκράτορας Καρίνος και ο αυτοκράτορας Νουμεριανός, περί το 284 μ.Χ. και η καταγωγή τους ήταν από την Ρώμη. Οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός οι Ρωμαίοι ήταν ιατροί και κτηνίατροι. Σαν πληρωμή για τις ιατρικές τους υπηρεσίες δεν ζητούσαν από αυτούς που θεράπευαν χρήματα ή κάτι άλλο υλικό, μα τους ζητούσαν να πιστέψουν στον Χριστό. Κάποιοι τους διέβαλαν στον αυτοκράτορα Καρίνο ότι κάνουν θαύματα και ιατρικές θεραπείες χρησιμοποιώντας μαγική τέχνη. Μόλις το έμαθαν αυτό, οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός οι Ρωμαίοι παραδόθηκαν οι ίδιοι στον αυτοκράτορα και όχι μόνο δεν άλλαξαν την πίστη τους αλλά κατάφεραν να πείσουν τον αυτοκράτορα Καρίνο να αρνηθεί την ειδωλολατρία και να γίνει χριστιανός, θεραπεύοντάς τον θαυματουργικά. Συγκεκριμένα, ο αυτοκράτορας Καρίνος τους απειλούσε με βασανιστήρια για να αρνηθούν την χριστιανική τους πίστη και τότε γύρισε το πρόσωπο του αυτοκράτορα προς την πλάτη του. Οι Άγιοι Ανάργυροι τον θεραπεύσαν από την ασθένειά του και με αυτό το θαύμα του Θεού πίστεψαν όλοι οι παρευρισκόμενοι, τόσο ο αυτοκράτορας όσο και οι αυλικοί του. Και έτσι άφησε τους Αγίους Αναργύρους να επιστρέψουν με τιμές πίσω στους συγγενείς τους. Δυστυχώς, ο ιατρός που είχε διδάξει την ιατρική τέχνη στους Αγίους Αναργύρους, ζήλεψε την δόξα των Αγίων και τους σκότωσε με πέτρες, αφού με δόλιο τρόπο τους παρέσυρε σε ένα βουνό με σκοπό δήθεν να μαζέψουν βότανα που θα είχαν ιατρική χρήση.

Η μνήμη τους τιμάται την 1 Ιουλίου.

3. Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός, Λεόντιος, Άνθιμος και Ευπρέπιος οι Μάρτυρες

Οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός είχαν καταγωγή από την Αραβία. Ήταν ιατροί και πήγαιναν από πόλη σε πόλη και από χωριό σε χωριό, θεραπεύοντας τους ασθενείς χωρίς να παίρνουν χρήματα, κι έτσι και ονομάστηκαν Ανάργυροι (δηλ. χωρίς αργύρια). Αλλά δεν τους αρκούσε μόνο να θεραπεύουν τους ασθενείς στο σώμα, παρά έκαναν και κήρυγμα για να βοηθήσουν και τους άπιστους, τους ασθενείς στη ψυχή. Την εποχή που βασίλευε ο Διοκλητιανός και ο Μαξιμιανός, περί το 292 μ.Χ., οι Άγιοι Ανάργυροι πήγαν στην πόλη Αιγαίς της Λυκίας μαζί με τους τρεις αδελφούς τους, τον Λεόντιο, τον Άνθιμο και τον Ευπρέπιο. Μπροστά στον ηγεμόνα Λυσία, οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός και οι Άγιοι Μάρτυρες Λεόντιος, Άνθιμος και Ευπρέπιος, ομολόγησαν την χριστιανική τους πίστη. Βασανίστηκαν και τους βύθισαν στον πάτο της θάλασσας. Με την χάρη του Θεού όμως δεν πνίγηκαν αλλά βρέθηκαν σώοι και αβλαβείς στην στεριά. Οι άπιστοι ειδωλολάτρες τους αιχμαλώτισαν πάλι και τους έριξαν σε αναμμένη κάμινο, μα πάλι ο Θεός τους φύλαξε με θαυματουργικό τρόπο και δεν έπαθαν τίποτα. Κατόπιν τους κρεμάσαν και τους πέντε σε σταυρούς και τελικά τους αποκεφάλισαν. Έτσι οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός, Λεόντιος, Άνθιμος και Ευπρέπιος οι Μάρτυρες έλαβαν τον στέφανο του μαρτυρίου.

Η μνήμη των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού, Λεοντίου, Ανθίμου και Ευπρεπίου των Μαρτύρων τιμάται στις 17 Οκτωβρίου

Υπάρχουν όμως και άλλοι άγιοι Ανάργυροι που η μνήμη τους τιμάται ξεχωριστά

ΚΥΡΟΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ: Καταγωγή του πρώτου η Αλεξάνδρεια, του δευτέρου η Έδεσσα Μεσοποταμίας. Συνμοναστές μαρτύρησαν με αποκεφαλισμό το 292 μ. Χ., η μνήμη τους τελείται στις 31 Ιανουαρίου. Την Εύρεση των Τιμίων Λειψάνων των Αγίων Αναργύρων Κύρου και Ιωάννου την εορτάζουμε στις 28 Ιουνίου

ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ: Από την Νικομήδεια, αποκεφαλίστηκε το 305, τιμάται στις 28 Ιουλίου.

ΕΡΜΟΛΑΟΣ: Και αυτός από την Νικομήδεια, ιερέας και γιατρός, αποκεφαλισθείς το 306 μ. Χ.Ή μνήμη του είναι στις 26 Ιουλίου.

ΣΑΜΨΩΝ: Καταγωγή του η Ρώμη, χειροτονηθείς ιερέας στην Κωνσταντινούπολη και ΘΕΡΑΠΕΥΣΑΣ τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό εκείνος του έχτισε ξενώνα για φιλοξενία αναξιοπαθούντων, κοιμήθηκε ειρηνικά και τον τιμάμε στις 27 Ιουνίου.

ΔΙΟΜΗΔΗΣ: Από την Ταρσό της Κιλικίας έζησε και έδρασε στην Νίκαια της Βιθυνίας, στην οποία άφησε και την τελευταία του πνοή, τον 3ο αι. μ. Χ. Τιμάται δε στις 16 Αυγούστου.

ΜΩΚΙΟΣ: Από την Ρώμη και αυτός ιερέας και γιατρός, αποκεφαλισθείς επί Διοκλητιανού τον 3ο αι. μ. Χ. Τιμάται στις 11 Μαΐου.

ΑΝΙΚΗΤΟΣ: Μαρτύρησε στην Νικομήδεια το 288 μ. Χ. και η μνήμη του είναι στις 12 Αυγούστου.

ΘΑΛΛΕΛΑΙΟΣ: Από τον Λίβανο της Φοινίκης, τον συνέλαβαν και μετά από βασανιστήρια πολλά αποκεφαλίσθηκε το 284. Τον τιμάμε στις 20 Μαΐου.

ΤΡΥΦΩΝ: Βοσκός χηνών στην αρχή, στην Λάμψακο της Φρυγίας, βασανίσθηκε και αποκεφαλίσθηκε το 250 επί Δεκίου αυτοκράτορα. Η μνήμη του τελείται την 1η Φεβρουαρίου.

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ: Από την Έμεσα της Συρίας. Μαρτύρησε το 284 και τον τιμάμε στις 6 Φεβρουαρίου.