Όταν ο Σαίξπηρ και ο Θερβάντες μας αποχαιρέτισαν
Κάποτε το ημερολόγιο έγραψε 3 Μαΐου 1616. Τα χρόνια πέρασαν και τα χαρακτηριστικά εκείνης της ημέρας χάθηκαν στη λήθη. Κανείς δε θυμάται αν έβρεχε ή είχε λιακάδα. Η μέρα εκείνη όμως καταχωρήθηκε στο βιβλίο των αναμνήσεων της ανθρωπότητας. Ήταν η μέρα που έκλεισε τα μάτια του για πάντα ο Γουίλιαμ Σαίξπηρ. Ήταν η μέρα που η μοίρα οδήγησε τον ποιητή σ’ εκείνη τη χώρα απ’ όπου κανείς ποτέ δεν γύρισε πίσω να μας πει τι υπάρχει εκεί στο «μετά».
Να ζει κανείς ή να μη ζει; Αυτό είναι το ερώτημα. Έτσι αρχίζει ο πιο διάσημος μονόλογος του Σαίξπηρ και ίσως του παγκόσμιου θεάτρου. Λίγοι τον έχουν διαβάσει και λίγοι γνωρίζουν πώς συνεχίζει ο συλλογισμός του. Πολλοί νομίζουν ότι ο Άμλετ αναρωτιέται αν αξίζει να ζεις ή είναι καλύτερα να πεθάνεις. Αν αυτό ήταν το ερώτημα τότε ο Σαίξπηρ δε θα ήταν παρά ένας συνηθισμένος άνθρωπος που απλά θα έκανε ερωτήσεις της σειράς. Δεν είναι όμως έτσι. Ο Σαίξπηρ σ’ αυτό το μονόλογο είναι εμφαντικά υπέρ της ζωής. Θα επέλεγε τον θάνατο μόνο αν ήταν σίγουρος ότι στο «μετά» τον περιμένει μια πολύ καλύτερη «ζωή».
Ο Άμλετ έχει καταγραφεί από τους μελετητές ως πρότυπο αναποφασιστικότητας. Μια στερεότυπη αντίληψη που κυριαρχεί και στις μέρες μας, απλά γιατί ελάχιστοι την αμφισβήτησαν. Ίσως γιατί μας βολεύει να ακολουθούμε τις αυθεντίες, σε αντίθεση με τους ανήσυχους ανθρώπους της Αναγέννησης που έψαχναν τις κρυφές πτυχές της ζωής, προσπερνώντας τις κατεστημένες αντιλήψεις. Ο Σαίξπηρ μας χαρίζει έναν Άμλετ που προσπαθεί να καταλάβει και να νιώσει έναν κόσμο, που έχει ριζικά ανατραπεί μετά τον θάνατο του πατέρα του. Σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουν οι αυθεντίες, ο Άμλετ είναι το πρότυπο της αποφασιστικότητας. Δε διστάζει να εγκαταλείψει την Οφηλία, να σκοτώσει τον Πολώνιο, να στήσει παγίδα στο θείο του με τη παράσταση των θεατρίνων, να παγιδέψει τον Ρόζενγκραντς και τον Γκίλντεστερν και στο τέλος όταν έχει κάνει ολόκληρη τη διαδρομή, να πνίξει το παλάτι μες το αίμα. Αυτός ο δήθεν «αναποφάσιστος» με εκπληκτική διανοητική και φυσική ενέργεια, σκέφτεται, αισθάνεται και δρα έξω από τις συντεταγμένες του κόσμου που τον περιβάλλει.
Είναι ένας ξένος που κανένα από τα άλλα πρόσωπα του δράματος δεν μπορεί να τον κατανοήσει. Και με τη δική του απρόβλεπτη διαδρομή αμφισβητεί τον τρόπο που συνεχίζουν να ζουν όλοι γύρω του. Και καθώς η περιπέτεια του εξελίσσεται, μας δωρίζει μια σειρά από στοχασμούς που θα μπορούσαν να βοηθήσουν κι εμάς να σκεφτούμε αλλιώς. Αλλά το άρωμα της Αναγέννησης, που μας στέλνει, δυσκολεύεται να φτάσει στην εποχή μας.
Εννέα μέρες νωρίτερα στις 24 Απριλίου του 1616, κλείνει τα μάτια του ένας άλλος ιχνευτής της ζωής. Ο Μιγκέλ Θερβάντες. Ο Δον Κιχώτης αν και ήταν το μοναδικό αξιομνημόνευτο έργο του, απέκτησε τον παγκόσμιο θαυμασμό, διαπερνώντας τους αιώνες μέχρι σήμερα. Τα μεγάλα έργα κρύβουν στα σπλάχνα τους ένα παράξενο βλέμμα για τον κόσμο. Αυτό το παράξενο βλέμμα δεν είναι ορατό στους περισσότερους ανθρώπους που υποτάσσονται σε συνηθισμένες και επιφανειακές ερμηνείες ή σε αυθεντίες που στο τέλος δεν έχουν τίποτα να πουν. Γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να στοιχειοθετήσουν σε κουτάκια τις γνώσεις, τα συναισθήματα και όλο το ηθικό τους περίβλημα. Τελικά η ελευθερία της σκέψης δεν είναι τόσο απλή. Ακόμα κι αν είναι επιτρεπτή από την κοινωνία δεν είναι εύκολο να κατακτηθεί. Έτσι και στον Δον Κιχώτη υπερισχύουν κάποια στερεότυπα που καμία σχέση δεν έχουν με τα υπόγεια ρεύματα που κυκλοφορούν στο έργο και επιδιώκουν να αναζωογονήσουν τη σκέψη μας. Για πολλούς λοιπόν είναι μια αστεία ιστορία, που περιγράφει την παρακμή της ιπποσύνης στον 17ο αιώνα και μας παρουσιάζει τις περιπέτειες ενός ιππότη της ελεεινής μορφής. Που είναι έτοιμος μέσα στη τρέλα της παρακμής του να τα βάλει και με ανεμόμυλους. Ακριβώς από αυτό το περιστατικό γεννήθηκε και το προσωνύμιο «δονκιχωτισμός». Περιγράφοντας όποιον επιδιώκει τρελά κι ανέφικτα αποτελέσματα.
Κι όμως κάποιος που επικοινώνησε με τα υπόγεια ρεύματα του έργου είπε: «Όχι δεν είναι τρελός ο Δον Κιχώτης. Τρελός είναι όποιος δεν τα έβαλε, έστω μια φορά, με ανεμόμυλους». Αλλά ο Θερβάντες μας δίνει κι άλλα μαθήματα που οι συνηθισμένες αναλύσεις τα παρακάμπτουν. Μας μαθαίνει πώς όλοι οι άνθρωποι και ο καθένας ξεχωριστά, είναι διαφορετικοί και πως δεν υπάρχει μια επιστήμη που να μας διδάσκει πώς να ζούμε. Κι όποιος έχει την υπομονή να ακολουθήσει μέχρι τέλους τις περιπέτειες του, καταλαβαίνει ότι ο Δον Κιχώτης δεν είναι ιεροκήρυκας, ούτε μας διδάσκει καλοσύνη και ανθρωπιά. Είναι απλά ένας αληθινός ιππότης. Που το αληθινό του κατόρθωμα είναι, ότι περιπλανιέται αντιμετωπίζοντας τον κόσμο, όπως θα έπρεπε να είναι και όχι όπως πραγματικά είναι. Αυτή είναι η υπέρβαση του. Έτσι κατάφερε να αναποδογυρίσει τον κόσμο ανάποδα. Και με υπομονή να τον διασχίσει. Και γι’ αυτή την παράξενη απόφαση του, τού απένειμαν το παράσημο της τρέλας.
Ο Σαίξπηρ και ο Θερβάντες ανίχνευσαν τον άνθρωπο, αποδεικνύοντας ότι η περιπέτεια της ζωής έχει απύθμενο βάθος. Μας πήραν από το χέρι και μας ταξίδεψαν σε ασυνήθιστα μονοπάτια. Κι οι δυο τους έχουν τιμηθεί από ατελείωτες γενιές ανθρώπων. Και τους έχει απονεμηθεί το πιο βαρύτιμο βραβείο. Το βραβείο της διαχρονικότητας. Όμως, παρ’ όλα αυτά, όλους αυτούς τους αιώνες, οι άνθρωποι προσπαθούσαν να κλείσουν τη συζήτηση για τα έργα τους. Να τακτοποιήσουν τα λεγόμενα τους σε αποφθέγματα και τελικά διδάγματα. Αλλά οι δύο μεγάλοι εξερευνητές της ανθρώπινης ύπαρξης αντιστέκονται και πάντα κρατούν ανοιχτές τις πόρτες της σκέψης. Σ’ ένα διαρκή στοχασμό που ποτέ δεν σταματάει να αναζητά.
Ο Σαίξπηρ θα συνεχίζει να μας προτρέπει, λέγοντας μας: «Δεν υπάρχει τίποτα καλό ή κακό. Η σκέψη το κάνει έτσι». Και ο Θερβάντες πάντα θα μας ψιθυρίζει ότι ο Δον Κιχώτης εκφράζει έναν κόσμο που χωρίς αποτυχία δεν έχει μέλλον.
Μας αποχαιρέτησαν κι οι δυο το σωτήριο έτος του 1616. Ήταν άνοιξη όταν έφυγαν. Κι εμείς είχαμε το δικαίωμα να τους μυθοποιήσουμε. Αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι έχουμε το προνόμιο να αναζητούμε στο διηνεκές τις κρυφές τους σκέψεις.
* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.
The article expresses the views of the author
iPorta.gr