Έγραφα στις 25 Ιουνίου ότι μιας ύψιστης κρισιμότητας ΝΑΙ ή ΌΧΙ (όπου κρίνεται η εθνική κυριαρχία) θα μπορούσε να δείξει, σε βάθος χρόνου, σε ποιο βαθμό η κρίση ωρίμασε τον τρόπο που η ελληνική συνείδηση καταφέρνει (αν καταφέρνει) να διαβάζει τον κόσμο. Δεν φανταζόμουν ότι αυτή η πρό(σ)κληση θα ερχόταν τόσο γρήγορα. Θέλω να πω: παραήρθε γρήγορα.
Φοβάμαι ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια άσκημη κατάσταση όπως αυτή που βρέθηκαν οι υπερασπιστές της δημοκρατίας και της εθνικής κυριαρχίας της Γαλλίας τον 19ο αι. (αριστεροί και ριζοσπάστες δημοκρατικοί συνασπισμένοι στο αντίστοιχο με το σημερινό σύνθημα La Patrie en danger) και συγκεκριμένα στις εκλογές του Φλεβάρη 1871 για Εθνοσυνέλευση που θα επικύρωνε την υπό ετοιμασία ταπεινωτικότατη συνθήκη με τους Πρώσους.
Οι δημοκρατικοί πίστευαν τότε ότι ο λαός θα ψηφίσει ΟΧΙ αφού είχε λίγο πολύ συγκατεθεί στην πτώση του Βοναπάρτη του Μικρού και στην ανακήρυξη της δημοκρατίας στις 4 Σεπτέμβρη 1870. Ωστόσο διαψεύστηκαν.
Ο οιονεί συντηρητικός λαός (ειδικά ο αγροτικός λαός) που είχε κουραστεί από την επί μήνες παρατεινόμενη πολιορκία του Παρισιού από τους Πρώσους και γενικά από τον πόλεμο, απάντησε μαζικά ΝΑΙ υπέρ του αντιδραστικού φιλομοναρχικού Θιέρσου επειδή ο τελευταίος, πολύ πονηρά, πέρασε το μήνυμα ότι η δική του πρόταση σημαίνει σταμάτημα του πολέμου, ειρήνη και φυσικά, πάντα, «επιστροφή στη νομιμότητα».
Το διακύβευμα της δημοκρατίας, επειδή και τότε οι εκλογές-δημοψήφισμα έγιναν μέσα σε λίγες μέρες, ξεχάστηκε εύκολα από τον κόσμο ως αίτημα και ο Θιέρσος κυριάρχησε πανηγυρικά στην Εθνοσυνέλευση. Τα αντιλαϊκά μέτρα που επέβαλε την επομένη κιόλας των εκλογών οδήγησαν μέσα σε ένα μήνα στην περίφημη Κομμούνα.
Τα γράφω αυτά επειδή η Ιστορία πάντα διδάσκει, έτσι νομίζω. Η βιασύνη πληρώνεται ακριβά ακόμα κι αν η εθνική ανάγκη την καλεί. Να το θέσω διαφορετικά: δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι ο πολύς κόσμος μέσα στο τόσο σύντομο διάστημα της μιας εβδομάδας θα είναι σε θέση να γνωρίζει τι θα ψηφίσει. Στη γωνία περιμένει ο λαϊκισμός, η δημαγωγία, η συκοφαντία όλων εναντίον όλων, ο μικρός εμφύλιος χωρίς τους στόχους σαφείς σε καμία πλευρά. Το πρωί στη λαϊκή αγορά άκουσα για πολλή ώρα τις συζητήσεις των ανθρώπων. Μου επιβεβαίωσαν όλες αυτές τις επιφυλάξεις.