Ο πολιτισμός θαυμάζει το «απολίτιστο». Στον 19ο αιώνα, αλλά κυρίως στον 20ο, εμφανίστηκαν έγκυρες επιστημονικές θεωρίες που εμμέσως νοσταλγούσαν τις εποχές που το ανθρώπινο γένος ζούσε χωρίς ιδιοκτησία. Αυτές οι θεωρίες είτε ανήκαν σε σοσιαλιστικές ή αναρχικές κοσμοθεωρίες, που διακήρυτταν ότι η ατομική ιδιοκτησία είναι μια πληγή για την ανθρωπότητα και η κατάργηση της θα επαναφέρει την αρχέγονη κοινοκτημοσύνη. Είτε είχαν ως αφετηρία τη μηδενιστική αντίληψη ότι ο πολιτισμός, αυτός καθ’ εαυτός, έχει διαφθείρει την ανθρώπινη φύση. Χαρακτηριστικό είναι το τελευταίο κεφάλαιο με τίτλο «Η βαρβαρότητα του πολιτισμού» του βιβλίου του Φρ. Ένγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους». Αυτές οι θεωρίες δικαιώθηκαν στη συνείδηση του εκπολιτισμένου ανθρώπου, γιατί διατύπωναν ένα ελκυστικό όραμα, που θα αποκαθιστούσε τις διαταραγμένες και άνισες κοινωνικές σχέσεις.
Νοσταλγώντας ότι είναι αδύνατο να θυμηθούμε. Κάποτε ο χρόνος ήταν νέος και η Ιστορία ήταν μόνο μέλλον, αφού ακόμα δεν είχε αρχίσει να καταγράφει τις πράξεις των ανθρώπων. Σ’ εκείνη τη προϊστορική εποχή ο χρόνος κυλούσε αργόσυρτος και τίποτα δεν άλλαζε στη ζωή των προγόνων μας. Η γέννηση, ο θάνατος και ο αγώνας της επιβίωσης ήταν οι μόνες έγνοιες. Σ’ εκείνες τις αρχέγονες φυλές η τακτοποίηση των γεγονότων και των σχέσεων ακολουθούσε παράδοση χιλιετηρίδων. Ένα είδος κοινοκτημοσύνης καθόριζε τη καθημερινότητα. Χρήμα, πλούτος και ιδιοκτησία δεν υπήρχαν και τα λιγοστά αναγκαία ανήκαν σε όλους. Σήμερα «αναμνήσεις» από την προϊστορία φυσικά δεν υπάρχουν. Ενδείξεις προέκυψαν από απομονωμένες φυλές που συνέχιζαν – με κάποιο τρόπο – να ζουν στις ξεχασμένες εποχές. Ο εκπολιτισμένος άνθρωπος έστρεψε το βλέμμα του σ’ εκείνο το απόμακρο παρελθόν, παρακινούμενος από την ανάγκη του να ζει σε συνθήκες συναδέλφωσης, αλληλεγγύης, χωρίς διαχωρισμούς, αιματηρές συγκρούσεις και ανισότητες. Κι έτσι με κάποιο τρόπο «νοστάλγησε» τη γλυκιά φυλετική κοινοκτημοσύνη. Και τη ζηλευτή συλλογικότητα που υποτίθεται ότι βίωνε τότε το ανθρώπινο γένος.
Η εξιδανίκευση του αρχέγονου. Μήπως όμως αυτή η νοσταλγία εξιδανικεύει – οπότε και μεταλλάσσει – ένα παρελθόν που στη πραγματικότητα ποτέ δεν υπήρξε έτσι όπως το κατασκευάσαμε στο μυαλό μας; Μήπως ο σύγχρονος άνθρωπος, νοσταλγώντας τον χαμένο παράδεισο, τον τοποθέτησε με ασφάλεια σε μια εποχή, η οποία είναι πλέον εξαιρετικά απόμακρη και ασαφής; Η αρχέγονη εκείνη συλλογικότητα έχει συνδεθεί στο μυαλό μας με την ίδια αθωότητα που έχουμε περιτυλίξει και τα χρόνια της προϊστορίας. Η προπατορική σκέψη και η απλότητα των σχέσεων μέσα στη φυλή κάνει τους πολιτισμένους να ζηλεύουν αυτόν τον τρόπο ζωής. Κι αυτό, γιατί οι πολιτισμένοι βλέπουν στον δικό τους κόσμο καιροσκοπισμό, ιδιοτέλεια και απληστία, ενώ ο «απολίτιστος» κόσμος αποπνέει μια αίσθηση αγαθότητας και ανθρωπιάς. Κι έτσι ο πολιτισμένος εξιδανικεύει τον «απολίτιστο», δημιουργώντας ένα ιδεατό πρότυπο κοινωνικότητας. Και μέσα σ’ αυτή την εξιδανίκευση κατοικεί και η ελπίδα παλιννόστησης της κοινοκτημοσύνης και της συλλογικότητας. Εξιδανικεύοντας όμως ξεχνάμε ότι η συλλογικότητα στις προϊστορικές φυλές προέκυπτε από την απόλυτη σαφήνεια της θέσης του κάθε μέλους της φυλής. Υπήρχαν αυστηρές σχέσεις στην ιεραρχία, στα καθήκοντα, στη καθημερινότητα. Ο πολιτισμένος άνθρωπος όμως δεν την εννοεί έτσι τη συλλογικότητα. Την αντιλαμβάνεται ως το αντίπαλο δέος της ατομικότητας. Ως μια διαδικασία που εξαλείφει τις ατομικές διαφοροποιήσεις, που καταργεί τις ατομικές φιλοδοξίες. Πρόκειται τελικά για την αυταπάτη μιας φαντασιακής και ισοπεδωτικής αντίληψης για την ισότητα.
Η απωθητική ηγεσία. Παράλληλα όμως με τον πόθο για «ισότητα, συλλογικότητα και κοινοκτημοσύνη», στο ασυνείδητο της σύγχρονης εποχής έχει υφανθεί μια απέχθεια για τους πάσης φύσεως αρχηγούς. Η εποχή μας δεν θέλει αρχηγούς, γιατί έχει συσσωρευμένες κακές αναμνήσεις από τον 20ο αιώνα που μόλις παρήλθε. Και παρ’ όλο που η ηγεσία είναι κάτι τελείως διαφορετικό, στο μυαλό μας ταυτίζεται με το αρχηγιλίκι. Ταυτίζοντας λαθεμένα τον ηγέτη με τον αρχηγό καταλήγουμε στην συνειδητή ή υποσυνείδητη απόρριψη της ηγεσίας. Ο φασισμός, με τις διάφορες μορφές, όπως εμφανίστηκε τον 20ο αιώνα, δημιούργησε αιματοβαμμένες δικτατορίες. Έτσι η ενός ανδρός αρχή έγινε απωθητική, προκαλούσε φόβο και στο τέλος κατέληξε αποδιοπομπαίος τράγος. Μέσα από τη δίκαιη αποκαθήλωση αυτών των καθεστώτων, η έννοια της ηγεσίας πλήρωσε κι αυτή άδικα το τίμημα της απόρριψης. Και τώρα πια όλοι βλέπουν με καχυποψία όσους αναλαμβάνουν τα ηνία. Κι απ’ αυτή τη καχυποψία γεννιέται ο αναγκαίος μύθος ότι ο κάθε ηγέτης υποχρεωτικά είναι υποχείριο κρυφών συμφερόντων. Είναι δηλαδή ο μπροστινός σκοτεινών κύκλων. Οπότε κάθε ηγεσία, χάνει αμέσως την ευκαιρία να κριθεί με βάση την αξία της. Γιατί ακόμα κι όταν ο ηγέτης, με πειθώ ή με πράξεις, γίνεται στην αρχή αποδεκτός, οι διεργασίες της αποκαθήλωσης ξεκινούν αμέσως, χωρίς χρονοτριβή.
Το ελιξίριο της φιλοδοξίας. Στο φαντασιακό μας κόσμο θα επιθυμούσαμε η ισότητα να ενθρονιστεί και να παραμείνει αμετακίνητη. Να είναι πάντα εκεί και αναλλοίωτη να στέργει τις ανθρώπινες κοινωνίες. Αλλά αυτού του είδους η πλασματική ισότητα δεν υπολογίζει την ανθρώπινη φύση και τη δύναμη του χρόνου. Δεν υπολογίζει την εξέλιξη, τις εσωτερικές και εξωτερικές συγκρούσεις. Δεν υπολογίζει τα διαφορετικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων και τη μεγάλη ποικιλία δεξιοτήτων που αποκτήθηκαν με τον πολιτισμό. Υποστηρίζοντας μια απρόσωπη ισότητα ξεχνάμε ότι η ψυχολογική δομή του σύγχρονου ανθρώπου είναι πλέον αρκετά περίπλοκη και συχνά απρόβλεπτη. Ο πολιτισμός καλώς ή κακώς έχει στείλει στο χρονοντούλαπο την αρχέγονη σταθερότητα της προϊστορικής εποχής. Τώρα ο πολιτισμένος άνθρωπος έχει πολύ περισσότερες απαιτήσεις από τον εαυτό του και από τους άλλους. Στην εποχή μας οι άνθρωποι έχουν φιλοδοξίες, θέλουν να βελτιώσουν τη θέση τους, θέλουν να γίνουν καλύτεροι σε ότι ο καθένας επιδιώκει, καλό ή κακό. Κάνουν σχέδια, ψάχνουν ευκαιρίες, αναζητούν την ηθική ή υλική καταξίωση ή και τα δύο. Η φιλοδοξία είναι το ελιξίριο της σύγχρονης εποχής. Και η ηθική μας συχνά μπερδεύεται μαζί της και δεν είναι σίγουρη πότε πρέπει να την επαινέσει και πότε να την κατακρίνει. Η φιλοδοξία όμως, είτε το θέλουμε είτε όχι, είναι το αφροδισιακό κίνητρο των ανθρωπίνων πράξεων.
Το «εγώ» και το «εμείς» δεν είναι δίλημμα. Η συλλογικότητα και η ηγεσία, όσο κι αν φαίνονται αντίθετες, συντροφεύουν με ίση αξία την ανθρώπινη περιπέτεια. Πρόκειται για την αέναη ιστορία του εμείς και του εγώ. Κι ενώ η επιστήμη έχει αναλύσει επαρκώς αυτή τη σχέση, ο καθημερινός άνθρωπος μόνιμα πέφτει στη παγίδα του διαχωρισμού. Δοξάζει τη συλλογικότητα και στέκεται καχύποπτος απέναντι στην ηγεσία. Αγαπήσαμε τη συλλογικότητα γιατί νομίζουμε ότι από μόνη της προάγει την ανθρωπιά και την αλληλεγγύη και μισήσαμε την ηγεσία, επειδή μας φοβίζει η αλαζονεία του ατομισμού. Για την ώρα η εποχή μας προτιμάει να αντιμετωπίζει σαν ασύμβατες τις δύο έννοιες, αγιοποιώντας τη μια και καταδικάζοντας την άλλη. Δυσκολεύεται να κρίνει αν μια ηγεσία πρωτοπορεί ή αυθαιρετεί. Και καλοδέχεται τη συλλογικότητα άνευ όρων, χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι είναι αδύνατο να λειτουργήσει μέσα σ’ έναν αδιευκρίνιστο χυλό ισότητας, όπου τα άτομα ισοπεδώνονται, με την ψευδαίσθηση ότι συμμετέχουν. Και ξεχνάει ότι η ισότητα είναι ένα άδειο πουκάμισο, αν δεν λαμβάνουμε υπ’ όψη μας την προσωπική ευθύνη, την ατομική πρωτοβουλία και τη διαφοροποίηση των ικανοτήτων. Η εποχή μας δεν δείχνει να κατανοεί το πώς η ισότητα μπορεί να συγκατοικεί με ανισότητες. Ίσως γιατί ακόμα δε μπορούμε να αντιληφθούμε την ενότητα των αντιφάσεων.
Ίσως γιατί το παιχνίδι του εγώ και του εμείς είναι τελικά πιο περίπλοκο απ’ ότι φαίνεται και άρα δύσκολο να το συλλάβουμε σε όλο του το βάθος. Ίσως γιατί η κριτική σκέψη έχει εξασθενήσει και οι απόλυτες έννοιες φαίνονται πιο βολικές.
* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.
The article expresses the views of the author
iPorta.gr