Το όνειρο του παραδείσου. Ο παράδεισος στη φαντασία των ανθρώπων, αλλά και σε όλες τις θρησκείες είναι ένας τόπος δικαίωσης, το λίκνο της ελπίδας, εκεί όπου οποιαδήποτε μορφή βίας – ακόμη κι ως υπαινιγμός – απουσιάζει. Αυτά για τον ουρανό, για το επέκεινα, για το μετά. Όμως εδώ κάτω στη γη ο παράδεισος απουσιάζει. Οι αναποδιές και οι δυσκολίες μάς το υπενθυμίζουν καθημερινά. Αλλά στο κάτω-κάτω της γραφής, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι ένας επίγειος παράδεισος θα χάριζε στον άνθρωπο την ευτυχία. Γιατί ο άνθρωπος έχει μάθει να προσπαθεί, να αντιμετωπίζει αντιξοότητες, να κάνει όνειρα, να πετυχαίνει και να αποτυχαίνει, ν’ αναζητάει τη γνώση και να μεταβάλλει την ίδια του τη τύχη. Απ’ ότι φαίνεται η νηνεμία και το αμετάβλητο του παραδείσου δεν του ταιριάζουν. Τουλάχιστον εδώ κάτω στη γη.
Η βιασύνη και η υπομονή προσπαθούν να συνυπάρξουν. Οι άνθρωποι είναι ανυπόμονοι. Απαιτούν μεγαλειώδη και βολικά αποτελέσματα τώρα. Κι όσο δεν τα βλέπουν να έρχονται, ανησυχούν, γίνονται πεσιμιστές και απογοητεύονται. Η Ιστορία όμως είναι πιο υπομονετική, έχει άλλους ρυθμούς και διαχειρίζεται το χρόνο με το δικό της διαφορετικό τρόπο. Μέσα σ’ αυτή τη δυσαρμονία του ιδιωτικού και του ιστορικού χρόνου, ο άνθρωπος πασχίζει να ισορροπήσει. Δεν είναι όμως εύκολο η ανυπομονησία να συναντήσει την υπομονή.
Τα αργά βήματα της υπομονής. Όταν υπογράφηκε η συνθήκη της Ρώμης το 1957 και ιδρύθηκε η ΕΟΚ, ο προάγγελος της Ε.Ε., λίγοι από μας ήταν ενήλικες και οι πιο πολλοί δεν είχαν γεννηθεί. Εκείνη η συνθήκη ήταν ένας ακόμα κρίκος στην εξέλιξη της παγκόσμιας συνεννόησης, μια ακόμα προσπάθεια να ξεχαστούν τα δεινά του πρόσφατου πολέμου. Από τότε πέρασε παραπάνω από μισός αιώνας και οι γενιές που εμφανίστηκαν βίωσαν μόνο κομμάτια κι αποσπάσματα αυτής της πορείας. Το 1981 δήλωσε παρούσα και η Ελλάδα, το 1993 εμφανίστηκε η ΕΕ και το 2002 πρωτοαντικρίσαμε το κοινό νόμισμα. Το ευρώ ήταν πηγή αισιοδοξίας στην εκκίνηση του, αιτία ευμάρειας και πλούτου στη συνέχεια. Αλλά μετά τη κρίση του 2008 έγινε αιτία καχυποψίας και φορτώθηκε όλα τα δεινά, που πλημμύρισαν την επικαιρότητα μας.
Η πρόοδος ποτέ δεν είναι ευθύγραμμη. Σιγά-σιγά ήρθαν τα σύννεφα, η ομίχλη εξαπλώθηκε κι όλοι ξαφνικά ανακάλυψαν ότι το ευρώ στηρίζονταν σε πήλινα πόδια, ότι η ΕΕ χτίστηκε στην άμμο. Οι αποσχιστικές τάσεις προτάχθηκαν στην ατζέντα των συζητήσεων. Πολλοί βιάστηκαν να προφητεύσουν το τέλος. Που όμως ακόμα αρνείται να έρθει. Ίσως γιατί οι ισχυρές δυνάμεις της Ιστορίας έχουν τον τρόπο να διαχειρίζονται πρόσκαιρες εμπλοκές. Ίσως γιατί οι θεσμοί που γεννιούνται μέσα από αφοσιωμένες και μακροχρόνιες προσπάθειες αποκτούν ανθεκτικότητα και ισχύ μέσα στο χρόνο. Βιώνοντας τις σκληρές δυσκολίες που έφερε η κρίση του 2008, ξεχάσαμε γρήγορα το γλυκό αεράκι της ευφορίας που φύσαγε στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα.
Αλλά ξεχάσαμε και τα δύσβατα μονοπάτια που ακολούθησε η Ευρώπη τους τελευταίους αιώνες. Για να εξερευνήσει τον εαυτό της χρειάστηκε αίμα, πόνος, θλίψη, εγκατάλειψη, αλλά και στιγμές χαράς, πολλά κατορθώματα, ηρωισμός και μεγάλες νησίδες ευτυχίας. Η Ευρώπη διέπλευσε έναν ωκεανό χρόνου, με πολλές καταιγίδες και αξεπέραστες φουρτούνες. Πέρασε από τις συμπληγάδες πέτρες του μεσαίωνα και παρ’ όλο που αποβιβάστηκε στα νησιά της αυτογνωσίας, την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό, κατάφερε στη συνέχεια να οδηγηθεί στους δύο ανελέητους παγκόσμιους πολέμους του προηγούμενου αιώνα. Και τελικά όχι μόνο άντεξε, αλλά ξεπέρασε και προαιώνιες εχθρότητες ανάμεσα σε χώρες και λαούς. Και τώρα πια αξίζει το σεβασμό μας. Γιατί τα τελευταία 70 χρόνια κατάφερε να μεγαλώσει πολλές γενιές πολιτών μακριά απ’ τη κλαγγή των όπλων.
Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Πράγματι η Ευρώπη σήμερα έχει να αντιμετωπίσει καινούριες προκλήσεις και να λύσει καινούρια προβλήματα, που δεν είχαν προκύψει πριν 10 χρόνια. Αυτό όμως δεν έκανε πάντα, σε κάθε καμπή της Ιστορίας της; Μόνο που τώρα έχει εξασκηθεί να λύνει τα θέματα της ειρηνικά. Οι άνεμοι του πολέμου δεν πνέουν πλέον σ’ αυτή την ήπειρο. Κι όσοι προβλέπουν σκοτεινές εξελίξεις και αναζωπύρωση της παλιάς εχθρότητας, μάλλον έχουν αποφασίσει να διαγράψουν όλα όσα συνέβησαν από το 1950 μέχρι σήμερα. Φυσικά το μέλλον είναι άδηλο και ανεξερεύνητο και κανείς δε μπορεί να ξέρει τι θα συμβεί σ’ αυτή την ήπειρο όταν όλοι όσοι τώρα ζούμε, θα έχουμε αποχαιρετίσει τον κόσμο ετούτο. Αλλά αν σταχυολογήσουμε με ψυχραιμία τα δεδομένα μας, θα καταλάβουμε ότι οι παλιές περιπέτειες δεν πρόκειται να αναβιώσουν. Άλλες εικόνες θα δουν τα μάτια μας. Γιατί η Ιστορία ξέρει να μας εκπλήττει, απλά γιατί αρνείται να επαναλαμβάνει τον εαυτό της.
Οι προκλήσεις της δικής μας εποχής. Ας τις απαριθμήσουμε: Ο σκεπτικισμός για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, τα προσφυγικά κύματα, η τρομοκρατία, η κρίση του ευρώ και η γραφειοκρατία των Βρυξελλών. Ο συνδυασμός όλων αυτών έχει φέρει στην ημερήσια διάταξη φυγόκεντρες τάσεις, που αμφισβητούν το ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Η έξοδος της Μεγάλης Βρετανίας μπορεί να μην συμβεί, αλλά η αμφιβολία έχει ήδη επιβαρύνει την ατμόσφαιρα. Η ξενοφοβία που μπήκε στην ατζέντα σχετικά πρόσφατα δεν είναι αμιγώς ακροδεξιό φαινόμενο, όπως επιπόλαια το χαρακτηρίζουμε. Βασίζεται στην όξυνση της τρομοκρατίας και στην αύξηση της πίεσης των μεταναστευτικών ροών. Μέχρι τώρα ακούμε τις φωνές των ακραίων. Ακούμε τους υπέρμαχους των ανοικτών και τους υπέρμαχους των κλειστών συνόρων. Μόνο που καμιά ακραία επιλογή δεν λύνει το πρόβλημα. Ταυτόχρονα η παγκόσμια οικονομική αναστάτωση και η παρεπόμενη κρίση του ευρώ δημιούργησε ένα τσουνάμι πρόσθετης αμφισβήτησης. Όλα αυτά τα προβλήματα ανάγκασαν την ΕΕ να βιώνει το μετέωρο βήμα του πελαργού. Κι όλοι μένουμε με την απορία για το τι θα συμβεί μετά. Θα κάνει το επόμενο βήμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ή θα οπισθοχωρήσει σε αποσχιστικές διαδικασίες. Το βήμα παραμένει μετέωρο, απλά γιατί δεν είναι εύκολος ούτε ο ένας ούτε ο άλλος δρόμος. Από τη μια η ολοκλήρωση συναντάει εθνικές αντιστάσεις κι από την άλλη οι φυγόκεντρες τάσεις συναντούν την αντίσταση μιας κατακτημένης συνεννόησης, που δεν είναι εύκολο να πεταχτεί στα σκουπίδια. Οπότε θα πρέπει να περιμένουμε αρκετά μέχρι να δούμε πού θα καταλήξει η πατούσα του πελαργού.
Κατακτήσεις που έχουν βιωθεί δεν είναι δυνατό να διαγραφούν. Είναι πολλοί εκείνοι που φοβούνται την αναβίωση του παλιού φασισμού ή ακόμα και του ναζισμού. Είναι πολλοί εκείνοι που αντιμετωπίζουν τις εξελίξεις με προκατειλημμένη απογοήτευση. Και είναι αλήθεια ότι σ’ αυτή τη μεταβατική περίοδο θα συναντήσουμε πολλές αναταράξεις. Ίσως μάλιστα να επαληθευτούν και οι σκοτεινοί προφήτες που προβλέπουν ένα τέλος για τα πάντα. Αλλά όπως και να εξελιχθούν τα πράγματα, ακόμα κι αν η Μεγάλη Βρετανία αποφασίσει να αποχωρήσει, ακόμα κι αν προέκυπτε η διάλυση της ΕΕ ως μια ακραία περίπτωση, ο 20ος αιώνας δεν πρόκειται να επανέλθει στη ζωή μας. Ο εκπολιτισμός έχει οριστικά παραμερίσει τις εχθροπραξίες απ’ αυτή την ήπειρο. Και ο μηχανισμός της συνεννόησης και του δημιουργικού συμβιβασμού θα συνεχίσει να λύνει τα προβλήματα μας. Όχι εύκολα, όχι με την επιθυμητή ταχύτητα, αλλά θα τα λύνει. Η Ευρώπη είναι γεμάτη από εμπειρίες και βιώματα και οι σημερινοί κλυδωνισμοί είναι πολύ δύσκολο να την πισωγυρίσουν στο χάος του μακρινού παρελθόντος.
* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.
The article expresses the views of the author
iPorta.gr