Η Μαίρη Μεταξά-Παξινού είναι φιλόλογος, συγγραφέας, εικαστικός και ερευνήτρια αστρολογίας.
Ο μεγάλος Γκάμπριέλ Γκαρσία Μάρκες ήδη με τον τίτλο που έχει επιλέξει μας κλείνει το μάτι προετοιμάζοντας μας να ακούσουμε μια ιστορία μοναξιάς που διαδραματίζεται μέσα σε εκατό χρόνια. Πλάθει τη κοσμογονία του με βασικό ενορχηστρωτή το χρόνο καθώς τον χρησιμοποιεί με όλες του τις συμβατικές και ασύμβατες έννοιες. Και ενώ επινοεί ένα γνώριμο αλλά και αλλόκοτο σύμπαν προκειμένου να εξυπηρετήσει το μύθο του ισχύουν όλοι οι νόμοι ταυτόχρονα, αφού κάθε τι που συμβαίνει αποτελεί συνάθροιση πολλών αιτίων.
Στην αρχή η ζωή στο Μακόντο είναι αρμονική ο χρόνος ρέει γραμμικά και η καθημερινότητα είναι απαλλαγμένη από τρελά άλματα. Ο χρόνος και ο χώρος αποτελούν δύο ξεχωριστές έννοιες που δεν έχει τόση σημασία αν συμπλέουν ή όχι. Όμως μια τέτοια θεώρηση εξυπηρετεί όσο χρειάζεται να ιστορηθούν συγκεκριμένα γεγονότα. Στην αρχή ήταν ένα χωριό προστατευμένο απ΄ τα βίτσια του χρόνου μας λέει ο συγγραφέας.
Ο αφηγηματικός χρόνος έχει μνήμη, κινείται κυκλικά και είναι δέσμιος μιας ατέρμονης επανάληψης, Μιας αέναης επιστροφής». Ό,τι συμβαίνει σήμερα έχει ήδη συμβεί άπειρες φορές στο παρελθόν και θα συμβεί με τον ίδιο τρόπο άπειρες φορές στο μέλλον. Αυτός είναι ο χρόνος που όλοι αναγνωρίζουμε. Ο Ουροβόρος χρόνος, η κατ επέκταση αντανάκλαση της αιωνιότητας που προβάλλεται στην κατώτερη διάσταση, εκεί όπου ο υλικός κόσμος είναι παγιδευμένος χωρίς προοπτική λύτρωσης.
Οι ήρωές του υποκύπτουν στο μοιραίο αμετάβλητο εγκλωβισμένοι στην δέσμευση της επανάληψης. Είναι χρόνος πληκτικά συνδεδεμένος με το γίγνεσθαι των υλικών μετασχηματισμών. Είναι χρόνος ποσότητας, δράσης και προόδου. Μετριέται με την ροή των γεγονότων, την αλλαγή των εποχών τη κίνηση και τα γεράματα. Είναι χρόνος κενός, επίπεδος και βασανιστικός.
Σε ψυχολογικό επίπεδο, υπαρκτό είναι μόνο το παρόν. Το παρελθόν και το μέλλον, ενεργούν και υπάρχουν, μόνο μέσα από το παρόν. Οι προσδοκίες και οι προβλέψεις που αφορούν στο μέλλον, βιώνονται ως παρελθόν. Η εμπειρία της χρονιότητας αλλοιώνεται.
Ο υπαρξιακός χρόνος είναι ο χρόνος του βιώματος. Βιώνεται με τους χτύπους της καρδιάς. Είναι ο χρόνος του έρωτα, του θανάτου, του ονείρου, της ελπίδας και της οδύνης.
Ο αναγνώστης δεν αργεί να περιπλανηθεί μέσα σε ένα ατέρμονο χωροταξικά κόσμο όπου το παρόν μπερδεύεται με το παρελθόν και το αόρατο μέλλον για να αντιληφθεί στο τέλος πως αυτά τα χρονικά όρια γίνονται όλο και πιο δυσδιάκριτα. Οι ήρωες του Μάρκες άλλοτε γοητευτικές σκιές και άλλοτε εφιαλτικές φιγούρες πλάθουν ο καθένας το πεπρωμένο του ανάλογα με το προσωπικό του χρόνο που είναι και ο χαρακτήρας του. Και καταλήγει στο τέλος να δει πόσο ταυτίζονται αυτά τα δύο στο τέλος. Μνήμες που μένουν χαραγμένες και μετά από χρόνια για ένα δευτερόλεπτο αναπηδούν στη συνείδηση. Και ο Μαρκές χρησιμοποιεί το χρόνο για να πετάξει μέσα σε αυτόν.
Όμως οι κόσμοι που στην αρχή φαίνονται αποκομμένοι μεταξύ τους συνδέονται με γέφυρες καθώς απειλούνται από την κατάρρευση, η μετατρέπονται σε ένα άλλο σύστημα Εδώ η αντίληψη του χρόνου μας παραπέμπει “, σε ένα εκπυρωτικό σενάριο που θυμίζει τη θεωρία του Big Bang, όπου μια βράνη συγκρούεται με μία άλλη βράνη προκαλώντας μια μεταβολή ή μια αναπήδηση. Ο Χοσέ Αρκάδιο Μπουενδία μέσα στο μυαλό του αλλάζει περιοχές ξεριζώνεται από την εποχή του και μεταφέρεται σε ανεξερεύνητες περιοχές της μνήμης.
Το θρυλικό Μακόντο είναι σαν ένα αστέρι που ξεμένει από τα καύσιμα του, σταδιακά μειώνεται η ακτινοβολία του, δεν υπάρχει τίποτα για να σταματήσει την κατάρρευση του. Μοιραία γίνεται μια μαύρη τρύπα. ” Το προ-σύμπαν καταρρέει μέσα στον εαυτό του.
Ο γάμος της Ρεβέκκας αναβάλλεται γιατί ο γαμπρός μαθαίνει πως η μάνα του είναι ετοιμοθάνατη.
Και κάθε λίγο μας θυμίζει σαν απειλή τη στιγμή που του θανάτου στο εκτελεστικό απόσπασμα και τι θυμήθηκε ξαφνικά. Είναι σαν όλο το βιβλίο να γράφτηκε με αφορμή αυτά που αστραπιαία σκέφτηκε λίγο πριν εκτελεστεί,. Αντικρίζοντας το εκτελεστικό απόσπασμα. Σαν να ξαναέζησε μέσα στο μυαλό του όλα τα γεγονότα που έζησε και τις αφηγήσεις που άκουγε από τους προγόνους του μέσα σε μια αστραπιαία στιγμή. Ο χρόνος συρρικνώνεται.
Η Σάντα Σοφία ντε λα Πεδιάδ είχε τη σπάνια αρετή να μην είναι ποτέ εντελώς υπαρκτή παρά τη κατάλληλη στιγμή.
Οι νεκροί παρουσιάζονται σε διαφορετικές ηλικίες και αναγνωρίζονται από τους απογόνους της οικογένειας λόγω κληρονομικής μνήμης που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά.
O Xoσέ Αρκάδιο Σεγκούντο διαβάζοντας τις ακατανόητες περγαμηνές του Μέλκδιαδες φωτίζεται από μια σεραφική λάμψη. Μόλις που σήκωσε τα μάτια του όταν άκουσε τη πόρτα να ανοίγει, όμως αυτό το βλέμμα ήταν αρκετό για να καταλάβει ο αδελφός του ότι σε αυτό έβλεπε την επανάληψη της αμετάκλητης μοίρας του προπάππου του. « Ήταν πάνω από τρεις χιλιάδες».
Σε ένα χωριό που βρέχει ασταμάτητα και οι κάτοικοί του περιμένουν να ξαστερώσει μόνο και μόνο για να πεθάνουν. Κάθονται με σταυρωμένα τα χέρια νιώθοντας τον αδιάσπαστο χρόνο να περνά, αμείλικτος γιατί ήταν ανώφελο να τον διαιρεί κανείς, τα χρόνια σε μήνες και τις μέρες σε ώρες όταν δεν μπορούσε να κάνει τίποτα άλλο από το να κοιτάζει τον βροχή.
Τον τρίτο χρόνο της βροχής η Ούρσουλα αρχίζει να μπερδεύει το παρόν με τις μακρινές περιόδους της ζωής της. Κλαίει τρεις μέρες για το θάνατο της προγιαγιάς της Πετρολίνα Ιγκουαράν που ήταν θαμμένη εδώ και έναν αιώνα. Μπερδεύει τα εγγόνια με τους γιους της στην ίδια ηλικία. κουβεντιάζει με τους προγόνους -που είχαν ζήσει σε διαφορετικές εποχές- για πράγματα που είχαν συμβεί πριν από τη γέννηση της και κλαίει για θανάτους που είναι πιο πρόσφατοι από τους ίδιους τους επισκέπτες.
Ωστόσο στη πόλη στην οδό Τούρκων μετά τη πολύχρονη βροχή τα εμπορεύματα στις βιτρίνες είχαν διαλυθεί , οι κουρτίνες στις πόρτες ήταν λεκιασμένες από λάσπη και οι πάγκοι είχαν υπονομευτεί από τους τερμίτες όμως οι Άραβες της τρίτης γενιάς κάθονται στην ίδια θέση όπως οι πατεράδες και οι παππούδες σιωπηλοί απτόητοι και άτρωτοι από το χρόνο και τη καταστροφή τόσο ζωντανοί ή νεκροί όσο και στην περίοδο της αϋπνίας.
Ο Χοσέ Αρκάδιο Σεγκούντο χωρίς να το ξέρει επαναλαμβάνει μια παλιά φράση της Ούρσουλα: «Τι τα θες ο καιρός περνάει.
«Έτσι είναι» απαντάει η Ούρσουλα «όχι όμως και τόσο γρήγορα». Και ανατριχιάζει με την απόδειξη ότι ο καιρός δεν περνούσε όπως είχε μόλις παραδεχθεί αλλά γύριζε σε κύκλο.
Η Φερνάντα μπερδεύει τις ημερομηνίες ανακατεύει τις περιόδους και η μια μέρα μοιάζει τόσο πολύ με την άλλη ώστε κανείς δεν μπορεί να νιώσει το πέρασμα του χρόνου. Και αντί να την πιάσει ανυπομονησία η Φερνάντα νιώθει βαθιά απόλαυση με τις αναβολές.
Η μνήμη παίζει άστατα παιχνίδια , οι νεκροί περιπλανιούνται με θόρυβο μέχρι την αυγή
Ο Αουρελιάνο βλέπει τη μνήμη του να μετατρέπεται σε έναν πετρωμένο πολύποδα και μιλάει για την επιστημονική δυνατότητα να διακρίνει κανείς το μέλλον μέσα από το χρόνο .
Η μνήμη του χρόνου στον Μάρκες δεν θα μπορούσε να είναι πιο γεμάτη γιατί ο χωρόχρονος να καμπυλώνεται.
Ο χρόνος ξεδιπλώνεται μέσα σε αλλεπάλληλες αλλαγές , η μνήμη συρρικνώνεται σαν μεδούλι μέσα στα κόκαλα , οι προκλήσεις επιταχύνονται και ενώ αλλού οι ήρωες είναι καταδικασμένοι να ζουν σε ένα γραμμικό συμμετρικό «φυσικό» χρόνο μολονότι οι ίδιοι εξακολουθούν να βιώνουν την υποκειμενική εμπειρία του ασύμμετρου «αφύσικου» χρόνου, όπου το πριν προηγείται πάντα του μετά η εικόνα του χρόνου προβάλλει σαν κινούμενο είδωλο, και αλλού παρακολουθούμε τους ίδιους ήρωες να κινούνται στο χώρο μιας επίμονης ψευδαίσθησης που αδυνατεί να διακρίνει το παρελθόν από το μέλλον και καμία απολύτως σχέση δεν έχουν με τον απόλυτο κοσμικό χρόνο.
Περιέχουν καταγεγραμμένο στη δομή τους όχι μόνο το παρελθόν αλλά και το μέλλον τους. Ένα μέλλον ντετερμινιστικό που μόνο μέσα από προφητείες και απειλές μπορεί να αποφευχθεί. Η μη αναστρεψιμότητα υποδεικνύει ότι υπάρχουν ένα ή περισσότερα βέλη του χρόνου που χαράζουν τις ατραπούς της εξέλιξης των γεγονότων σαν ουσιαστική προϋπόθεση για την εμφάνιση όλων των εξελικτικών φαινομένων. Το σύμπαν του δεν είναι στατικό αλλά εξελίσσεται διαρκώς, δημιουργώντας νέες, πιο σύνθετες δομές, υποδεικνύει επίσης τη δημιουργική και απολύτως φυσική δράση του χρόνου συμμετρική και ασύμμετρη πάνω στην οργάνωση της τοιχογραφίας του.
Οι ήρωες κινούνται μέσα στον χώρο και το χρόνο, αλληλεπιδρούν ασκώντας δυνάμεις ο ένας στον άλλο. Ο χρόνος αποκαλύπτεται μέσα από αλλεπάλληλες μετατοπίσεις. Σαν παράλογη ελπίδα αθανασίας ξεπηδάει ο ευαγγελισμός μιας ευτυχισμένης αιώνιας ζωής που στην ουσία της είναι μια αθανασία που όμως και αυτή καταλύεται από την απειλή της γουρουνοουράς
Η περιπέτεια στον κόσμο του αόρατου θυμίζει τα «παράδοξα» της θεωρίας της σχετικότητας, στην πραγματικότητα τέτοια παράδοξα δεν υφίστανται, αλλά γεννούνται όταν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τις προβλέψεις της σχετικότητας με τη χρήση της τυπικής λογικής. Φαίνεται πραγματικά παράδοξο, πως μπορεί η ενέργεια να μετατρέπεται σε ύλη αλλά και το αντίστροφο.
Αν λοιπόν αντιστρέψουμε τη λεγόμενη κοινή λογική που δεν αντιπροσωπεύει τίποτα περισσότερο παρά μια απλή γενίκευση των αντιλήψεων και συνηθειών που έχουν καλλιεργηθεί στην καθημερινή μας ζωή, ένα καθορισμένο επίπεδο κατανόησης το όποιο αντανακλά ένα συγκεκριμένο και περιορισμένο επίπεδο πειραματισμού , θα δούμε πως ο Μάρκες προσεγγίζει το χρόνο με τη θεωρία της σχετικότητας όπου είναι δυνατά τα ταξίδια πίσω και μπροστά στο χρόνο, αφού απλά μπορούμε να κάνουμε οτιδήποτε μέσα σε ένα χρόνο που δεν υπόκειται σε φυσικούς νόμους.
Αλλού ο χρόνος παραμορφώνεται και καμπυλώνει.
Και ενώ το «βέλος του χρόνου», το περίφημο «παράδοξο των διδύμων» συνεχίζει να «ρέει» από το παρελθόν προς το μέλλον με διαφορετική εκτίμηση ρυθμού για κάθε ήρωα, ωστόσο κάθε του ήρωας βιώνει τον δικό του προσωπικό χρόνο ανάλογα και με τις μανίες του και τη ψυχολογική του κατάσταση. Ο συγγραφέας ωστόσο δεν μας αφήνει να χαθούμε μέσα από τα παραληρήματα των ηρώων του. Δεν μας εξορίζει στο άγνωστο, παρά μας οδηγεί βήμα βήμα κρατώντας μας από το χέρι μέσα στο ασφαλές και γνώριμο πλαίσιο του γραμμικού και κυκλικού χρόνου . Γιατί όλοι ξέρουμε πως η κοινή, συνήθης αντίληψη του χρόνου, είναι απαραίτητη για την προσαρμογή μας στο περιβάλλον, παρότι δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια.
Ο Μαρκές επιτρέπει τα κβαντικά άλματα γνωρίζοντας πως ο χρόνος είναι μια καθαρά ανθρώπινη σύμβαση. Παραθέτει την επιδημία της αμνησίας αναζητώντας να βεβαιώσει το ότι «ότι περνά ξεχνιέται και δεν παγιδεύεται αναγκαστικά στα δίχτυα της αντανάκλασης¨». Σαν να ζητά από συμπαράσταση και συμπόνια να απαλλάξει τους ήρωές του από τις σκέψεις και τους φόβους του ώστε να τους ελευθερώσει από έναν αμείλικτο ντεντερμινιομό. Όλα αυτά που εγγράφονται σε μια αόρατη οθόνη ταξιδεύουν στο διάστημα και ξαναγυρνάνε να υλοποιηθούν; Εφευρίσκει την αμνησία σαν τη μόνη λύση μια και η ύλη δεν υπάρχει παρά είναι μια έκφανση της ενέργειας ένα μονάχα κύμα που θα χαθεί στην πρώτη ακτή.
Αυτά που έγιναν δεν είναι αυτά που έγιναν είναι αυτά που γίνονται και θα γίνουν εδώ, ακόμα κι αν αργούν να φτάσουν στο σήμερα. δεν είναι παρά ένα ακυρωμένο εδώ.
Η συνείδηση ανάγεται μέσα από το μύθο στην αδιαφοροποίητη αρχή του κόσμου, στον αρχέγονο χρόνο. Η αρχή του κόσμου, η γέννηση του Μακόντο, η αρχή της ζωής και του θανάτου, είναι γεγονότα που θέτονται σε κίνηση ενσωματώνοντας την παγκόσμια τύχη καθώς διαδραματίζονται μέσα στο χρόνο . Άλλωστε, η ύπαρξη του κόσμου είτε τη μελετά κανείς μακροκοσμικά ή μικροκοσμικά ενας κόσμος που δεν είναι ούτε συμπαγής ούτε και αδρανής. Η αφήγηση ανανεώνεται διαρκώς μέσω της αναφοράς στο μύθο. Ο μύθος και η ιερή δράση που συνδέεται μαζί του εγγυάται στην πραγματικότητα την επιβίωση του κόσμου Εκεί βλέπει κανείς τα θεμέλιά της σημερινής ζωής Οι υπερφυσικές οντότητες που δραστηριοποιούνται στο μύθο, τα κατορθώματά τους, οι μοναδικές τους περιπέτειες, όλος αυτός ο θαυμαστός κόσμος είναι μια υπερβατική πραγματικότητα που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Πρόκειται για μια sine qua non συνθήκη στην παρούσα πραγματικότητα.
Η υπενθύμιση της δημιουργίας βοηθά τη ζωή του ανθρώπινου γένους, δηλαδή της κοινότητας ή της φυλής. Η υπενθύμιση των μυητικών τελετουργιών βοηθά στην επιβεβαίωση της διάρκειας και της αποτελεσματικότητας της ανθρωπότητας.
Ο αρχέγονος χρόνος είναι δημιουργικός. Δημιουργεί αυτό που συμβαίνει σήμερα, μέσω της επανάληψης του μύθου. . Στην πραγματικότητα τίποτα δεν είναι καθορισμένο, τίποτε δεν μπορεί να υπάρξει, εκτός και αν ανανεώνεται διαρκώς, ενεργοποιούμενο από τον μύθο. Αλλά κάτι τέτοιο σημαίνει ότι ο μύθος είναι αιτιολογικός, όχι γιατί εξηγεί κάτι, αλλά γιατί παρέχει εγγύηση για την ύπαρξη του γεγονότος. Η γουρουνοουρά επανέρχεται γιατί ξεχάστηκε ο μύθος.
Ο Μαρκές εργάζεται με υλικά που παίρνει από πρώτο χέρι. Πηγή της δημιουργικότητάς του είναι η αρχέγονη εμπειρία, για αυτό χρειάζεται το μυθολογικό υλικό για να της δώσει μορφή.
Οι χρονομηχανές που έχουν οι ήρωες στα μυαλό τους αποσυντονίζονται χαλάνε αυτές που τους επέτρεπαν να επιβιώνουν ως νοήμονα όντα τώρα αδυνατούν να δραπετεύσουν από την παραλυτική ψευδαίσθηση της αιωνιότητας. Η έλλειψη μνήμης τους παραλύει. Τα γεγονότα δεν γίνονται πλέον αντιληπτά με τη διάδοχή τους. Η πράξη που γίνεται στο παρόν και αποτελεί το τώρα δεν χωρίζεται από το πρωτύτερα και το ύστερα. Ο χρόνος δεν μετριέται με μία ορισμένη και σταθερή χρονική μονάδα. Ορισμένη εποχή που έχει αρχή και τέλος. Η διαδοχή στιγμών, ωρών, ημερών, ετών, αιώνων κλπ. Είναι απελπιστική η ανάγκη για ένα νέο ημερολόγιου αλλιώς τα πάντα σταματούν περνάνε στη λήθη.
* Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συντάκτη του.
The article expresses the views of the author
iPorta.gr