* Ο Γιώργης Χαγιάς είναι υποψήφιος Διδάκτωρ Εξ.Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
Πόσο άμεση σχέση έχετε με τα προϊόντα, τα τεχνήματα ή τα τεχνουργήματα, και τα παράγωγα του πράττειν; Μήπως η σχέση αυτή μεσοποιείται πολλαχώς με συνέπεια να διευρύνεται η απόσταση τόσο από το έργο όσο και από την υπεύθυνη αυτοδιαχείριση της ζωής σας; Πολιτική, αθλητισμός, παραγωγή προϊόντων, τέχνη, είναι μερικοί μόνο τόποι, όπου κάνουμε outsourcing των ευθυνών μας σε ειδήμονες και επαγγελματίες, αφού «δεν είναι δική μας δουλειά» ή «εμείς δεν ξέρουμε από αυτά». Ακούγεται ως ουτοπική η άδιαμεσολάβητη κοινωνική πράξη, ήτοι η πολιτική για την πολιτική, η τέχνη για την τέχνη, η εργασία για το έργο. Ουτοπία είναι όμως κάτι που δεν έχει ενθαδική υπόσταση ή ιστορική πραγμάτωση. Η ευτοπία όμως είναι Πράγμα—αληθινό προϊόν πράξης—κοινωνικής αξίας και υψηλής αισθητικής αυτού εδώ του κόσμου, έστω και αν έχει εκλείψει ως ιστορική μορφή ή υπάρχει μόνο σε μικρή κλίμακα.
Όσον αφορά στην πολιτική, η διαβεβουλευμένη αμεσοδημοκρατία στη σύγκρισή της με την επικρατούσα αντιπροσωπευτική δημοκρατία φαντάζει μόνο ουτοπική, δεδομένης της συγκαιρινής θεσμικής διάρθρωσης του κοινωνικοπολιτικού βίου. Κάποιοι θέλουν να τη βλέπουν και ως αναρχία, ή ως τη χείριστη μορφή «τυραννίας της πλειοψηφίας». Το παράδειγμα όμως της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας, αν και δεν αποτελεί μοντέλο, συνιστά ωστόσο σπέρμα γονιμοποιού σκέψης για τη δημιουργία νέων μορφών, συνομιλουσών με το παρόν, διαβεβουλευμένης δημοκρατίας˙ μίας διευρυμένης Πνύκας. Αποτελεί μια ιστορική ευτοπία, με τους γνωστούς περιορισμούς της, ενδεικτικής της ανθρώπινης δυνατότητας ανοίγματος της διαδικασίας της πολιτικής διαβούλευσης. Αν και η χώρα διαθέτει το συγκριτικό πλεονέκτημα του κοινού γλωσσικού και πολιτιστικού φορτίου, όχι μόνο know-how δεν άντλησε, αλλά εξάντλησε αποσπασματικά και ημιμαθώς τις κατακτήσεις του αρχαιοελληνικού κόσμου για την κατασκευή αταβιστικών μύθων. Κυοφόρησε το δυτικό κοινοβουλευτισμό αλλά τον γέννησε υβρίδιο κομματικοκρατικού-πελατειακού γονιδιώματος.
Όσο και αν πνέει τα λοίσθια, η ιδιότυπη αυτή κοινοβουλευτική δημοκρατία συνεχίζει να διαμεσολαβείται από πολιτικές ελίτ ή από το στερεότυπο του πολιτικού ειδήμονα, όλοι τους με διαπιστευτήρια κακής διακυβέρνησης. Η ευθύνη βαρύνει κυβερνώντες και κυβερνωμένους˙ αμφότεροι, ουδέποτε προέταξαν τη θεσμική—ως προς τη διαδικασία και ως προς τη δημιουργία αντίστοιχου ανθρωπολογικού τύπου—εμπέδωση μιας ανοιχτής συμμετοχής στα κοινά.
Αλλά και σε άλλες εκδηλώσεις του κοινωνικού πράττειν η διαμεσολάβηση είναι η νόρμα. Τα πρόσφατο κίνημα παράκαμψης των μεσαζόντων στα αγροτικά προϊόντα γεννήθηκε από τη δυσαρέσκεια παραγωγών και καταναλωτών για τον αρνητικό ρόλο που έπαιζε στη διαμόρφωση των τιμών ο διαμεσολαβητής. Με τις τέχνες πάλι, οι περισσότεροι βλέπουν ή ακούν, αλλά δε δημιουργούν. Αλλά και όταν «δημιουργούν», αντιγράφουν. Άσε που δεν φτάνουν ούτε μέχρι την πόρτα μιας έκθεσης ή ενός δράματος. Ακόμα και μυθιστορήματα προτιμούν να τα δουν σε ταινία. Αρκούνται στο θέαμα από τη διαμεσολαβημένη φαντασία του σκηνοθέτη και όχι στο να εξάψουν τη δική τους φαντασία.
Στα θεάματα δε και ιδίως στα sports αξίζει να σταθούμε περισσότερο. Ο άνθρωπος ως έμβιο ον είναι ιδιαίτερα επιθετικό, ιδίως απέναντι στο είδος του. Ίσως, δεν θα ήταν παρατραβηγμένο να θεωρήσουμε ότι η κατασκευή των θεαμάτων και των πρωταθλημάτων παντός τύπου, εκτονώνουν ως ένα βαθμό αυτήν την επιθετικότητα. Αν δεν υπήρχαν αυτά ίσως να είχαμε περισσότερα φαινόμενα κοινωνικής βίας ή και πολέμους. Όχι όμως ότι δεν τα υποθάλπουν κιόλας. Και σε αυτή τη βιομηχανία παιγνίων όμως, η διαμεσολάβηση έχει πολλά απόνερα. Ο μέσος άνθρωπος αθλείται με τηλεπάθεια από τον καναπέ του, παρέα με μπίρες και junk food, στο πρότυπο στο οποίο τον αυθυποβάλλει το διαφημιστικό spot του χορηγού της τηλε-μετάδοσης του θεάματος. Αντί για ψυχαγωγία έχουμε μία ψυχή να άγεται και να φέρεται μεταξύ εκτόνωσης και ναρκισσισμού εξ αντανακλάσεως—σε περίπτωση επικράτησης της ομάδας του έναντι του αντιπάλου—και φανατισμού ή μνησικακίας και εκδικητικότητας—σε περίπτωση ήττας ή «αδικίας» της ομάδος του.
Πραγματική εκτόνωση των φυσικών οργών (οργάω-ῶ) και των ενορμήσεων ενεργοποιούν η άθληση και η πόνηση του σώματος, και ψυχαγωγία τα παιχνίδια με την οικογένεια και με τους φίλους, με την άμιλλα και το χαμόγελο μόνιμους επιδιαιτητές. Ο αθλούμενος εμπειράται άμεσα τα οφέλη της άσκησης.
Η βιομηχανία του θεάματος όμως εξυπηρετεί και άλλους σκοπούς, εκούσια και ακούσια. Αποπροσανατολίζει. Εκτρέπει την προσοχή από τα λεγόμενα «πραγματικά» καθημερινά προβλήματα προς την ελαφρότητα, την αποχαύνωση, και την αποπολιτικοποίηση. Διευκολύνει έτσι όλους όσοι λαμβάνουν αποφάσεις να περιχαρακώνουν τη διαδικασία, να μη διαβουλεύονται, και να ενεργούν κατά το δοκούν. Ποιοι; Μα, οι διαμεσολαβητές αντιπρόσωποί μας. Άλλωστε το «άρτον και θεάματα» (panem et circenses) δεν είναι νέα επινόηση, αφού έχει προϊστορία στη ρωμαϊκή αρένα και στο βυζαντινό ιππόδρομο.
Τα αρχικά ερωτήματα λειτουργούν λοιπόν ως τροχιοδεικτικά για περισσότερο προβληματισμό επάνω στο φαινόμενο της ζωής και στα όρια του κοινωνικού πράττειν. Η αμεσότερη σχέση με τα προϊόντα της εργασίας, της τέχνης, και της πολιτικής, είναι η ευθύνη που αντιστοιχεί στον καθένα, εφόσον θέλει να αποφασίζει για και να ζει τη δική του ζωή και όχι των άλλων.