* Ο Γιώργης Χαγιάς είναι υποψήφιος Διδάκτωρ Εξ.Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
Περί άμεσης δημοκρατίας
Το δημοψήφισμα είναι ένας από τους πολλούς όρους της άμεσης δημοκρατίας. Χωρίς τους υπόλοιπους όρους καθίσταται ακρωτηριασμός και σπεκουλάρισμα δημοκρατικότητας. Απαραίτητος όρος πριν το δημοψήφισμα είναι η διαβούλευση• μιλούν όλοι όσοι έχουν κάτι να πουν (τίς ἀγορεύειν βούλεται), ώστε να διαβουλευθεί η κοινωνία των πολιτών και να αποφασίσει με ψήφισμά του ο λαός («ΕΔΟΞΕ ΤΗΙ ΒΟΥΛΗΙ ΚΑΙ ΤΩΙ ΔΗΜΩΙ») τι θεωρεί καλύτερο κατά την κρίση του («Ο,ΤΙ ΑΝ ΤΩΙ ΔΗΜΩΙ ΔΟΚΕΙ ΑΡΙΣΤΟΝ ΕΙΝΑΙ»). Προφανώς και χρειάζεται αρκετή προετοιμασία πριν φτάσουμε σε ένα δημοψήφισμα.
Η άμεση δημοκρατία δεν έχει κόμματα. Η σχέση με την πολιτική είναι άμεση και δεν διαμεσολαβείται από κομματικούς αντιπροσώπους, ΜΜΕ, συμφέροντα. Για την αντιπροσωπευτική λεγόμενη δημοκρατία μπορεί να πει κάποιος ότι το δημοψήφισμα είναι μία αναβάθμιση, αλλά αυτό μόνο στην περίπτωση που έχουμε μία προοδευτική θεώρηση της πολιτικής και της δημοκρατίας. Η άμεση δημοκρατία είναι αυτονομία και ρήξη με την ετερονομία. Τους νόμους τους συζητάμε εμείς και τους επιβάλλουμε οι ίδιοι (αυτο-νομία) στον εαυτό μας. Όλα αυτά σε συνάρτηση με τον αυτο-περιορισμό. Όταν άλλοι (έτερο-νομία) επιβάλλουν τους νόμους σε εμάς και ερήμην μας είναι αστεία η συζήτηση περί δημοκρατίας. Αυτό ισχύει βέβαια για όλους όσοι κόπτονται περί δημοκρατίας.
Το συγκεκριμένο δημοψήφισμα δεν περιελάμβανε τέτοιους όρους. Ευτελίστηκε ως διαδικασία και χρησιμοποιήθηκε εργαλειακά. Κατέστη μάχη χαρακωμάτων δημαγωγών κομματαρχών-εθνοπατέρων και των ποιμνίων τους, που κατάπιε ακόμα και τους πιο πρόθυμους για γόνιμο διάλογο. Αμετροέπεια και Βαβέλ. Οι πιο νηφάλιες συζητήσεις έγιναν από πολίτες και όχι από θεσμικούς. Οι περισσότεροι αναλώθηκαν στον ρόλο του συγχυσμένου θεατή ενός μιντιακού κανιβαλισμού και σε πόλεμο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: μπινελίκια, αντεγκλήσεις, και επικλήσεις (πατριωτικό φρόνημα, αδούλωτο έθνος, προδοσία, επανάσταση, καταστροφή, Αποκάλυψη, Νοστράδαμος). Κι εκεί followers, και εκεί ουραγοί, όχι άμεσοι συζητητές.
Δημοκρατία από φιλελεύθερες (το περιτύλιγμα) ολιγαρχίες (η ουσία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας) δεν προκύπτει.
Είδαμε και το άλλο. Την νεκρανάσταση κάποιων από τον πολιτικό τους τάφο, που εγέρθηκαν για να παίξουν ξανά ρόλο στα πράγματα. Έκαναν μάλιστα και «ενωτικές» παρεμβάσεις. Από πότε είναι ενωτική μία παρέμβαση υπέρ της μιας από τις δύο θέσεις, θέσεις μάλιστα συγγενικές; Ρεσάλτο κομματικών και ανθενωτικών αντανακλαστικών πολιτικών πτωμάτων. Αλλά και οι λεγόμενοι πανεπιστημιακοί και οι διανοούμενοι δεν πήγαν πίσω. Στρατεύτηκαν λέει γιατί έπρεπε να σωθεί η χώρα. O διανοούμενος που υποκύπτει με εξτρεμισμό και δογματισμό σε μία αλήθεια, δηλαδή φρονεί μόνος, τί σόι διανοούμενος είναι; Χωρίς κρίση θαρρετή, σκέψη πάνω στη σκέψη, έλεγχο και κάποιο σκεπτικισμό—όχι αφασία και λάθε βιώσας—αλλά υπεύθυνο λόγο και αυτο-περιορισμό; Ιντελιγκέντσια σε απόγνωση.
Ύβρις
Μέχρι τώρα ήταν γνωστή η ξεδιαντροπιά, η υποκρισία, τα δύο μέτρα και σταθμά, και η ύβρις των δανειστών. Βρώμικο παιχνίδι; Ναι. Το ξέραμε; Πάλι ναι. Πώς απαντήσαμε; Με δικιά μας ύβρη. Αδιάβαστοι στη δική μας, την αθηναϊκή τραγωδία. Ακόμα και αν σε πολλά είχαμε δίκιο. Έλλειψη μέτρου. Αν η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα ανάμεσα σε δύο κακίες (βλ. Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια), στην ακραία έλλειψη και στην ακραία υπερβολή, τότε δεν θα έπρεπε ο φρόνιμος να βρει και να επιλέξει ως προς την πολιτική του το μέσον; Μήπως, από τη μια έχουμε υπερβολική ελπίδα και καθόλου φόβο (ΟΧΙ), και από την άλλη υπερβολικό φόβο και καθόλου ελπίδα (ΝΑΙ); Ηγεσία χωρίς φρόνηση είναι κοινωνία χωρίς πυξίδα.
Μαξιμαλισμός ένθεν κακείθεν
Τα θέλουν όλοι μονά-ζυγά δικά τους. Πρώτα οι δανειστές, σε πιο πλεονεκτική θέση, θέλουν τα λεφτά τους πίσω με τόκο απαιτώντας υφεσιακά μέτρα (τελευταία προστέθηκε και η αλλαγή κυβέρνησης μέσα στις απαιτήσεις τους), χωρίς ρύθμιση του χρέους. Μετά εμείς, θέλουμε να μείνουμε σε ένα κλειστό, μονεταριστικό κλαμπ με πιο δίκαιη κατανομή των βαρών και μάλιστα βάλαμε στο τραπέζι την ίδια στιγμή και την αλλαγή της Ευρώπης. Ακούγεται ίσως ορθό και δίκαιο, αλλά όχι και έξυπνο. Και τα δύο μαζί ως αιτήματα από κάποιον που είναι σε μειονεκτική θέση ακούγονται ως μαξιμαλισμός, γιατί θέτουν στην άλλη πλευρά ζήτημα ξεκάθαρα υπαρξιακό, γιατί έχει πολλά να χάσει. Η μεταρρύθμιση μιας αντιδημοκρατικής Ευρώπης είναι αναγκαία και κυρίως με ρήξη, όχι όμως βεβιασμένα. Δεν είναι φρόνιμο.
Η δημοκρατία δεν επιβάλλεται. Υιοθετείται. Διαφορετικά γινόμαστε πιο αντιδημοκράτες και από τον αντιδημοκράτη. Πόσο μάλλον που αυτό που θέλουμε να αλλάξουμε θεωρητικά προς το καλύτερο δικό του και όχι προς το καλύτερο δικό μας, φέρει ιδρυτικά ξένο copyright. Η Ε.Ε. είναι δημιούργημα καθολικών, προτεσταντών, καλβινιστών φιλελευθέρων που σταδιακά προσαρμόστηκε στον νεο-φιλελευθερισμό, στις αγορές και στους χρηματοπιστωτικούς παίκτες, και τελευταία, παρά τα σημαντικά βήματα κοινωνικής δικαιοσύνης, πρόνοιας και ανάπτυξης, ολισθαίνει στη διεύρυνση τόσο των κοινωνικών ανισοτήτων όσο και του ελλείμματος δημοκρατίας. Για να συμμετέχουμε στη συνδιαμόρφωσή της κινηθήκαμε με πρόνοια και φρόνηση;
Σε μία ζαριά όλα για όλα, φαινόμαστε ριψοκίνδυνοι και χάνουμε το δίκιο μας. Το zero από το hero είναι τόσο γρήγορο όσο και η αλλαγή ενός μόνο γράμματος. Γιατί μαζί με το πρόταγμα δράσης προβάλουμε επιθυμίες και πάθη ατομικά και ομάδων. Γινόμαστε τραγικοί ήρωες που αγνοούμε τις συνέπειες των πράξεών μας, και κυρίως, αγνοούμε τα νοήματα που μπορεί να έχουν για τους άλλους. Οι πράξεις μας κολυμπάνε στον ωκεανό της πολυσημίας. Αυτός είναι ο ανθρώπινος κόσμος και όχι ο δοκιμαστικός σωλήνας του εργαστηρίου, όπου μας φτάνει η μία και μοναδική φόρμουλα. Διαπράττουμε ύβρη αν θεωρούμε ότι κατέχουμε τη μία και μοναδική αλήθεια για μια καλύτερη Ευρώπη. Τους αδελφούς λαούς της Ευρώπης τους ρωτήσαμε; Διαβουλευτήκαμε μαζί τους για να συναποφασίσουμε; Για το κοινό μέλλον φρονούμε ίσοι και όχι μόνοι. Συνυπεύθυνα.
Η τραγική μας φύση αντανακλάται σε ένα τραγικό δημοψήφισμα
Δεν είμαστε ένα πράγμα, είμαστε πολλά και μάλιστα αντίθετα μεταξύ τους. Είμαστε ένα υβρίδιο. Ζούμε όμως και επιβιώνουμε μέσα από τις αντιθέσεις μας. Είμαστε ή θέλουμε να νομίζουμε ότι είμαστε και ευρωπαϊστές, και αυτόνομοι Έλληνες, και ευημερούντες χωρίς ατομική ευθύνη και τήρηση κανόνων, και επαναστάτες και συντηρητικοί, και συντηρητικοί αντεπαναστάτες. Τρελό; Μάλλον τραγικό. Έχουμε ως ελληνική ψυχή, όπως ο άνθρωπος στην ουσία του, μια διφυΐα. Αλλά, αν ακούσουμε τον Ηράκλειτο («…αυτό που αντιτίθεται στον εαυτό του βρίσκεται ταυτόχρονα σε αρμονία µε τον εαυτό του…»), και αποδεχτούμε την τραγικότητά μας, θα έχουμε κάνει ένα βήμα πιο κοντά στην πραγματικότητα. Ένα ΟΧΙ και ένα ΝΑΙ, ένα άσπρο και ένα μαύρο, για έναν κόσμο που είναι γκρίζος;
Πρακτικά τί μας μένει. Αρμονία των αντιθέτων;
Στην ταμπακιέρα όμως θα απαιτήσουν οι πραγματιστές, αφού καλή η θεωρία αλλά σήμερα πιάσαμε ξέρα. Ας τους δώσουμε λοιπόν το δέντρο αφού θέλουν χρόνια για να δουν το δάσος. Τι κάνουν από αύριο οι «αντιπρόσωποί» μας; Από τη στιγμή που κανένας δεν εγγυάται τι θα γίνει την επόμενη ημέρα (οι μεν ελπίζουν επειδή φοβούνται το μεθαύριο/οι δε φοβούνται και ελπίζουν για το αύριο), μια πιθανή (ίσως και ευπρόσδεκτη;) παραδοξότητα θα ήταν ένα αποτέλεσμα με διαφορά 0,..%, που στην ουσία θα αντικατόπτριζε αυτήν την διπολικότητα της ελληνικής ταυτότητας. Δεν θα ήταν ξεκάθαρο αποτέλεσμα—έγινε άλλωστε εκ των πραγμάτων και εκβιαστικά ένα αμφίσημο δημοψήφισμα. Θα έδινε όμως στην κυβέρνηση (ναι, ακόμα κι αν το έχανε) τη «σιβυλλική» θέση που χρειάζεται για να διαπραγματευτεί γρηγορότερα και με αξιώσεις για δύο φαινομενικά αντίρροπα πράγματα. Παράδοξο και αντιφατικό; Ναι, αλλά έτσι δεν παραχωρούν ξεκάθαρα έδαφος ούτε μέσα ούτε έξω. Θα είναι σαν τον χρησμό της Πυθίας, θα επιδέχεται δηλαδή δύο ερμηνειών και θα μπορεί να κεφαλαιοποιηθεί πολιτικά. Με την υποσημείωση (caveat), βέβαια, ότι έτσι προσχωρούν στον ισχυρισμό ότι το ερώτημα δεν είναι το γραπτό, αλλά αυτό που ερμηνεύει (αρχικά τουλάχιστον, γιατί τελευταία και αυτό αλλάζει) ως «πραγματικό» ο ισχυρός.
Δεν θα βγούμε κατ’ ανάγκη χειρότεροι από αυτήν την περιπέτεια, εφόσον πρυτανεύσει η φρόνηση αμφοτέρωθεν. Ίσως λαβωμένοι, αλλά όχι λιγότερο σοφοί. Ήταν μια ευκαιρία αναστοχασμού, αυτο-ανακάλυψης, και αυτο-γνωσίας για τους Έλληνες και όχι μόνο. Αν κερδίσαμε ή όχι κάτι θα φανεί στον τρόπο σκέψης μας στο μέλλον. Όσοι θέλουν θα μάθουν. Ίσως πάλι, αυτοί που θέλησαν να μάθουν και στο τέλος έμαθαν, να εύχονταν να μη μάθαιναν ποτέ. Η ιστορία πάντως κατέγραψε πράγματα, πρόσωπα, ρόλους, και στάσεις, και αδημονεί μες στο βάθος της να τα κρίνει.