Ο Κωστής Μακρής είναι γραφίστας και συγγραφέας
Το «Πίσω σου!» και η αδιαφορία
(σχετικά με την ταινία «Μην Κοιτάτε Πάνω /Don’t Look Up»)
«Όταν ανεβαίνεις ψηλά, βλέπεις μακριά».
Δεν είμαι σίγουρος για την μετάφραση αλλά κάπως έτσι ήταν μια Κινέζικη παροιμία που μας είχε πει η δασκάλα μας της κινεζικής γλώσσας όταν επιχείρησα να την μάθω· εγχείρημα που έμεινε στη μέση, πριν από κάτι χρόνια.
Δέχομαι ότι όταν ανεβαίνεις ψηλά, βλέπεις μακριά. Καθώς όμως ανεβαίνεις κάπου ψηλά, σε μια βουνοκορφή ας πούμε, κοιτάζεις και ψηλά, εκεί που θέλεις να φτάσεις, αλλά κοιτάζεις προσεχτικά και κάτω, και γύρω· γενικά, κοιτάς συνεχώς πού πατάς και πού πηγαίνεις. Αν μπορείς να βλέπεις, αν δεν έχεις σοβαρά προβλήματα όρασης.
Αν τύχει και βρεθείς ψηλά ―γίνεις πρόεδρος μιας υπερδύναμης, για παράδειγμα, ή μιας πολυεθνικής υπερ-εταιρείας― νομίζω ότι οφείλεις να βλέπεις και μακριά, και πιο ψηλά, και χαμηλά και δεξιά, και αριστερά, και πίσω και μπροστά και να τα βλέπεις όλα.
Ακόμα και παρωπίδες να έχεις ―πράγμα απίθανο διότι το κείμενο αυτό δεν απευθύνεται σε άλογα όντα― μπορείς να γυρίσεις το κεφάλι και να δεις γύρω.
Ή κάτω. Ή επάνω.
Κι αν κοιτάζοντας επάνω δεις έναν κομητομετεωρίτη μεγέθους Ιμαλαΐων να έρχεται κατά πάνω σου, ε, μάλλον θα τον προσέξεις. Κι αν δεν τον προσέξεις εσύ θα τον δει ο γείτονας, η πεθερά σου, ο μπατζανάκης σου, κάποιος ή κάποια τέλος πάντων.
Οπότε, όσο κι αν σου λένε μερικοί «μην κοιτάς επάνω», εσύ θα στραβολαιμιάζεις και θα κοιτάς επάνω και θα μετράς τις ώρες, τα λεπτά, τα δευτερόλεπτα μέχρι να κοπανήσει την Γη μας ο τρισκατάρατος αυτός κοσμικός διαστημικός αλήτης και να μας κάνει χάλια.
Φόβος! Τρόμος! Η απόλυτη καταστροφή! Τόσο παραλυτικός… Και εσύ να μην εμπιστεύεσαι εκείνες και εκείνους που έχουν ορκιστεί ―ή διοριστεί για― να σε προστατεύουν.
Τώρα που γράφω αυτά, θυμάμαι το «Πίσω σου!» που φωνάζαμε μικροί στο σινεμά σε κάτι ταινίες τρόμου ή δράσης. Κι αυτό το «πίσω σου!», όσο κι αν λεγόταν κάπως κοροϊδευτικά σε κρίσιμες στιγμές, με μουσική υποβλητική για να τονίσει το επερχόμενο «απόλυτο κακό», δεν είχε ως στόχο μόνο εκείνους/εκείνες από το κοινό που χαρακτηρίζονται “φοβητσιάρηδες” ή “φοβητσιάρες”, αλλά και τον τρομαλέο εαυτό μας. Ήταν μια αντίδραση απέναντι στον τρόμο, μια δήλωση ότι αυτό που βλέπουμε και ακούμε δεν είναι η ζωή που ζούμε αλλά ένα θέαμα και σε λίγο θα έχουν τελειώσει όλα και θα βρεθούμε ξανά στο προστατευτικό και προστατευμένο γνώριμο περιβάλλον μας. Αυτό το «Πίσω σου!» κρύβει μέσα του την επίδραση της μυθοπλασίας στον αποδέκτη της. Το πόσο δηλαδή μπαίνουμε μέσα στο σενάριο, στο βιβλίο, στην τραγωδία, στην κωμωδία και κάνουμε δικά μας τα πάθη, τις χαρές και τους καημούς των άλλων ακόμα κι όταν πρόκειται για φανταστικούς χαρακτήρες.
Κρύβει όμως και κάτι άλλο: το μοίρασμα του φόβου και το ξόρκισμά του. Το ενδόμυχο «νοιάξιμο» (με ή χωρίς εισαγωγικά) για το πώς νιώθουν οι άλλοι, με τους/τις οποίους/οποίες μοιράζεσαι το θέαμα σε μια αίθουσα.
Είδαμε κι εμείς (πληθυντικός ζεύγους) την ταινία «Μην Κοιτάτε Πάνω /Don’t Look Up». Μας άρεσε. Εμένα μου άρεσε. Μου φάνηκε ενδιαφέρουσα, γοητευτική, κομψή ως γραφή, με χαρακτήρες (τύπους περισσότερο) αναγνωρίσιμους και καλοσχηματισμένους, σενάριο με πολύ λίγα κενά, στερότυπα (κλισέ) όσο χρειαζόταν, με σκηνοθεσία στιβαρή και συνεπή στις αξιωματικές τοποθετήσεις του σεναρίου. Δεν αναφέρομαι στην πρωτοτυπία διότι η πρωτοτυπία ούτε ζητούμενο είναι για μένα ούτε και σημαίνει κάτι σπουδαίο όταν δεν έχω διαβάσει ΌΛΑ τα βιβλία που έχουν γραφτεί για ανάλογα εσχατολογικά ή άλλα παρόμοια θέματα.
Διάβασα όμως ―και πριν και μετά την θέαση της ταινίας― πολλά άρθρα, κείμενα και σχόλια σχετικά με το «πολιτικό» μήνυμα της ταινίας. Και ξανασκέφτομαι εκείνο το «πίσω σου!» που ακουγόταν παλιά ―ή, ίσως, και τώρα― στο σινεμά.
«Πίσω σου!»
Διάβασα μερικά άρθρα που δείχνουν να παίρνουν πολύ στα σοβαρά τις προειδοποιήσεις της ταινίας σχετικά με την αδυναμία των ανθρώπων να πάρουν στα σοβαρά τις απειλές που το ανθρώπινο είδος σωρεύει ενάντια στο σπίτι του, τον πλανήτη Γη και αντίστοιχα τους ηγέτες να ανταποκριθούν στις προκλήσεις που η πραγματικότητα ―η επιστημονικά μετρήσιμη και αποδείξιμη πραγματικότητα― θέτει ενώπιόν μας.
«Πίσω σου!»
Διάβασα κείμενα που μου έδωσαν την εντύπωση ότι οι συντάκτες τους περίμεναν αυτήν ειδικά την ταινία για να αφυπνιστεί η μέσα τους (κοιμώμενη ή λανθάνουσα) έγνοια για το περιβάλλον, για την αποξένωση των ανθρώπων, για την εξουσία που διαφθείρει και διαφθείρεται, για τον πλούτο που αδικεί και για το λιγόστεμα του ενδιαφέροντος για τον άλλον άνθρωπο. Λες και ακούμε για πρώτη φορά κάτι ανάλογο. Λες και η ταινία «Αρμαγεδών» (ή Αρμαγεδδών), με τον Μπρους Γουίλις (ταινία του 1998), δεν θα μπορούσε να έχει άλλη εξέλιξη και να έχει τελειώσει ο πλανήτης μας από τότε.
«Πίσω σου!»
Βρέθηκαν κάποιοι/κάποιες να «καταγγείλουν» ―με αφορμή ένα μυθοπλαστικό δημιούργημα κι όχι ένα γεγονός― τον εφησυχασμό κάποιων άλλων απέναντι στην διαφθορά τής εξουσίας και την αναλγησία των οικονομικά ισχυρών. Λες και η ανακάλυψη του τροχού δεν έχει ακόμα συμβεί.
Βρέθηκαν μερικοί και μερικές να φωνάξουν στο κοινό: «Πίσω σου!».
Για κάποια απειλή που ―τάχα― δεν την βλέπουμε, δεν της δίνουμε σημασία και ανέμελα οδεύουμε προς την (αυτο)καταστροφή μας.
Τι είναι αυτό όμως που βρίσκεται πίσω μας; Με την έννοια της απειλής κι όχι κάποιας συμφοράς που πέρασε, όπως λέμε «τα χειρότερα είναι πίσω μας».
Τι βρίσκεται «Πίσω μας» και δεν το βλέπουμε να πάρουμε τα μέτρα μας;
Οι κακοί πιστολέρος;
Ο Δράκουλας;
Τα ζόμπι που «δεν είναι χορτοφάγα»;
Ο φουκαράς ο Κινγκ-Κονγκ;
Ο Γκοτζίρα (που οι δυτικοί τον λέμε “Γκοντζίλα”);
Η κατάρα της Μούμιας;
Τα πιτόγυρα ή οι πίτσες που ντερλικώσαμε χθες μαζί με ένα καφάσι μπίρες;
Ένας ακόμα πιο θανατηφόρος ιός;
Ο κακός «πλουτοκράτης», που με περιουσία τρία τρισεκατομμύρια δολάρια θέλει σώνει και καλά να την δεκαπλασιάσει;
Ή μήπως ένας κομητο-μετεωρίτης, μεγέθους γιγάντιου βουνού, που θα μας κοπανήσει σαν αφιονισμένος κομιτατζής και ούτε την προσευχή μας δεν θα προλάβουμε να ολοκληρώσουμε, οι ―στο και πέντε― μεταμεληθέντες για τον εγωισμό μας και τις αμαρτίες μας απέναντι στο κοινωνικό σύνολο;
Η μυθοπλασία, το θέατρο, το σινεμά και άλλες θεατρικές τέχνες, πάντοτε στηρίζονταν και θα στηρίζονται στην δύναμη που έχει η φαντασία του κοινού να εκλαμβάνει ως αληθές το «φαινομενικό», να συμπάσχει περισσότερο με την Αντιγόνη παρά με την γειτόνισσα που την πλακώνει στο ξύλο ο άντρας της, περισσότερο με την Δυσδαιμόνα που την στραγγαλίζει ο Οθέλλος και την Ιφιγένεια που ετοιμάζεται να την κακοποιήσει ο πατέρας της ―αν ο φόνος, ακόμα και με το ένδυμα «θυσίας», δεν είναι έσχατη κακοποίηση τότε τι είναι;―, με την παρά με κάμποσα ορφανά που τα κακομεταχειρίζονται σε ένα ίδρυμα.
Πιο εύκολα κλαίνε οι άνθρωποι με την κάθε Σταχτοπούτα παρά με ένα πλάσμα ζωντανό, υπαρκτό, με σάρκα και οστά· όπως τόσα και τόσα που αναζητούν το ενδιαφέρον μας, την προστασία μας και την στοργή μας.
Και για μένα, που μέσα από τις ιστορίες και τα παραμύθια που γράφω δεν επιδιώκω να αναπαραστήσω την πραγματική «πραγματικότητα» αλλά να φτιάξω μια φανταστική «πραγματικότητα» που να μου γουστάρει τρελά ―και όταν την γράφω κι όταν την σκέφτομαι ή την διαβάζω― και μέσα από αυτή την ιστορία να πω ότι με νοιάζουν και με κόφτουν και με ενδιαφέρουν τα πάθια κι οι καημοί του κόσμου (που κατά τον Παπαδιαμάντη δείχνουν σάμπως να μην έχουν τέλος), η ταινία «Μην Κοιτάτε Πάνω /Don’t Look Up» μου έδωσε ενθάρρυνση σχετικά με την δύναμη της μυθοπλασίας.
Από πολλούς και πολλές θεωρήθηκε αμιγώς πολιτική ταινία.
Δεν θα διαφωνήσω.
Όλα τα παραμύθια άλλωστε, όλα τα μυθιστορήματα, τα ποιήματα, οι τραγωδίες και οι κωμωδίες είναι βαθιά ―βαθιά μέσα τους― «πολιτικά» κατασκευάσματα· με την έννοια ότι δεν υπάρχει “μη πολιτικός” δημιουργός εν κοινωνία. Ακόμα κι αν δηλώνει αναφανδόν “απολιτικός”, κι αυτό μια πολιτική θέση είναι. Όπως και η Αθεΐα είναι κι αυτή μια πίστη.
Άλλο όμως πολιτική θέση κι άλλο κομματική «αποστολή».
Νομίζω ότι η πρόθεση των δημιουργών της συγκεκριμένης ταινίας δεν ήταν (μόνο) να καταγγείλουν τις ―έτσι κι αλλιώς υπονομευμένες― πολιτικές και οικονομικές ηγεσίες τής (σε αποδρομή) Υπερδύναμης των ΗΠΑ.
Η δική μου ανάγνωση ―ως αθεράπευτα αισιόδοξου― είναι κάπως πιο ελπιδοφόρα: μου φάνηκε ότι ο κύριος στόχος/”αντίπαλος” των δημιουργών τής ταινίας ήταν ένας εχθρός εξίσου απειλητικός με τους διεφθαρμένους πολιτικούς που στηλιτεύουν, τους ηθικά ανάλγητους μεγιστάνες του πλούτου που διακωμωδούν (πόσο ψιλή κι αταίριαστη με την δύναμή του φωνή έχει αυτός ο ζάπλουτος ασυνείδητος, ε;) και τον μεγα-μετεωρίτη, που υπερτονίζουν την καταστροφική του δύναμη.
Κι αυτός ο εχθρός είναι ―πάντα κατά την δική μου ανάγνωση― η «Μεγάλη Αδιαφορία» απέναντι στο καθετί που δεν αποτελεί μέρος του μοναδικού (όσο και τεράστιου) Εγώ μας. Η αδιαφορία για το πώς ζει, πώς τα βγάζει πέρα και πώς σκέφτεται ένα πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Γης, που δεν έχει το προνόμιο να βλέπει ταινίες κατά παραγγελίαν στο διαδίκτυο, που δεν έχει σίγουρη στέγη, νερό, τροφή, ασφάλεια και ελευθερία σκέψης, λόγου, κίνησης αλλά και ύπαρξης κατά βούληση.
Όσο κι αν στο διαδίκτυο ―όπου προβάλλεται η ταινία αυτή και πολλές άλλες παρόμοιες― κυριαρχούν οικονομικοί κολοσσοί, ακόμα κι αυτοί απαρτίζονται από ανθρώπους και έχουν ανάγκη τους ανθρώπους ―τους πελάτες τους― και οφείλουν να αποδεικνύουν σχεδόν καθημερινά (αν θέλουν να συνεχίσουν να υπάρχουν) ότι νοιάζονται όχι μόνο για τους μετόχους τους αλλά και για όλους τους άλλους ανθρώπους, τους ―δυνάμει― “πελάτες” τους. Κι αυτό είναι ένα δεύτερο αισιόδοξο μήνυμα: ή σε νοιάζει (για τους άλλους) ή ―αργά ή γρήγορα― θα εξαφανιστείς. Αυτό μπορεί να είναι η συνέχεια του Δαρβινισμού με άλλα, πιο σύγχρονα, μέσα. Κι αυτό γιατί ―πάλι όπως νομίζω― καμιά μηχανή, όσο εξελιγμένη τεχνητή νοημοσύνη κι αν έχει, δεν θα καταφέρει να παράξει ή και να προσφέρει πλούτο με τον τρόπο των ανθρώπων.
Και η απειλή που δεν βλέπουμε ―αυτό το «Πίσω σου!» που μας απειλεί και ίσως να είναι αυτό που θα μας καταστρέψει― νομίζω ότι είναι αυτό το «δεν με νοιάζει τίποτα άλλο πέρα από τον εαυτό μου, την δόξα μου και την καλοπέρασή μου».
Νομίζω…
Κωστής Α. Μακρής
10 Ιανουαρίου 2022