Με την Καθαρά Δευτέρα ξεκινά η Σαρακοστή για την Ορθόδοξη εκκλησία, ενώ ταυτόχρονα σημάνει το τέλος των Απόκρεω. Η Καθαρά Δευτέρα ονομάστηκε έτσι γιατί οι Χριστιανοί «καθαρίζονταν» πνευματικά και σωματικά. Είναι μέρα νηστείας αλλά και μέρα αργίας για τους Χριστιανούς. Η νηστεία διαρκεί για 40 μέρες, όσες ήταν και οι μέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο.
Την Καθαρά Δευτέρα συνηθίζεται να τρώγεται λαγάνα (άζυμο ψωμί που παρασκευάζεται μόνο εκείνη τη μέρα), και άλλα νηστίσιμα φαγώσιμα, κυρίως λαχανικά, όπως και φασολάδα χωρίς λάδι. Επίσης συνηθίζεται το πέταγμα χαρταετού.
Η Καθαρά Δευτέρα εορτάζεται 48 ημέρες πριν την Κυριακή του Πάσχα.
Η κυρά Σαρακοστή
Ένα έθιμο που έχει σχεδόν χαθεί είναι αυτό της Κυρά Σαρακοστής. Πρόκειται για ένα ιδιόμορφο ημερολόγιο με το οποίο μετρούσαν τις εβδομάδες της νηστείας (Σαρακοστής).
Η κυρά Σαρακοστή στις περισσότερες περιοχές ήταν μια χάρτινη ζωγραφιά. Απεικόνιζε μια γυναίκα με σταυρωμένα χέρια, λόγω προσευχής, σαν καλόγρια, χωρίς στόμα, λόγω νηστείας, και με εφτά πόδια που αναπαριστούσαν τις επτά εβδομάδες της Μεγάλης Σαρακοστής. Κάθε Σάββατο έκοβαν ένα πόδι και έτσι ήξεραν πόσες βδομάδες νηστείας απέμεναν μέχρι το Πάσχα. Το Μεγάλο Σάββατο, έκοβαν και το τελευταίο πόδι.
Αυτό το κομμάτι χαρτί το δίπλωναν καλά και το έκρυβαν σε ένα ξερό σύκο. Τοποθετούσαν το σύκο αυτό μαζί με άλλα, και σε όποιον το έβρισκε θεωρούνταν ότι του έφερνε γούρι.
Σε άλλα μέρη της Ελλάδας η Κυρά Σαρακοστή δεν ήταν φτιαγμένη από χαρτί, αλλά από ζυμάρι. Το ζυμάρι φτιαχνόταν με αλεύρι, αλάτι και νερό. Η διαδικασία ήταν κι εδώ η ίδια όπως και με την χάρτινη. Μια παραλλαγή του εθίμου της Κυράς Σαρακοστής είναι φτιαγμένη από πανί και γεμισμένη με πούπουλα.
Για την Κυρά Σαρακοστή έχουν γραφτεί και οι εξής στίχοι:
Την Κυρά Σαρακοστή που ‘ναι έθιμο παλιό
οι γιαγιάδες μας την φτιάχναν με αλεύρι και νερό.
Για στολίδι της φορούσαν στο κεφάλι έναν σταυρό
μα το στόμα της ξεχνούσαν γιατί νήστευε καιρό.
Και τις μέρες της μετρούσαν με τα πόδια της τα επτά.
Έκοβαν ένα την βδομάδα μέχρι ‘νάρθει η Πασχαλιά.
Η καθαρά Δευτέρα εἶναι ἡ ἀπαρχή τοῦ προσωπικοῦ πνευματικοῦ ἀγῶνα ὅλών μας, ὁ ὁποῖος ἀγῶνας ἐκτελεῖται μέ τή συμμέτοχή μας στίς ἱερές Ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας μας, τήν προσευχή καί τήν νηστεία, σέ συνδυασμό πάντα καί μέ τήν φιλανθρωπία ἀπό τό περίσσευμά μας ἤ τό ὑστέρημά μας πρός τούς ἀνήμπορους συνανθρώπους μας.
Ἡ ἡμέρα αὐτή εἶναι τό ἀρχικό στάδιο καί ἡ ἀπαρχή τῆς κάθε εἴδους καθάρσεως τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματός μας.
Εἶναι μέρα περισυλλογῆς καί αὐτοκριτικῆς.
Διά τόν λόγο αὐτό φέρει καί τό ὄνομα Καθαρά Δευτέρα.
Τά παλαιά χρόνια συνήθιζαν τήν μέρα αὐτή οἱ νοικοκυρές νά πλένουν μέ καυτό νερό καί στάχτη ἀπό τό τζάκι τά κατσαρολικά τους, ἔτσι ὥστε νά εἰσέλθουν ὅσο τό δυνατό χωρίς νά ἀρτευτοῦν στήν περίοδο της νηστείας πού ξεδιπλωνόταν ἐμπρός τους.
Ἀξιοσημείωτο εἶναι καί τό λεγόμενο Τριήμερο τῶν Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν. Τριήμερο ὀνομάζεται ὁ προαιρετικός κανόνας τῶν Χριστιανῶν, κληρικῶν καί λαϊκῶν, οἱ ὁποῖοι κατά τίς τρεῖς πρῶτες ἡμέρες τῆς Καθαρᾶς ἑβδομάδος δέν τρώγουν τίποτε, παρά πίνουν μόνο λιγοστό νερό.
Γνωρίζοντας καλά οἱ ἅγιοι Πατέρες τίς ἀνάγκες τῶν Χριστιανῶν μας τίς ἡμέρες τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ὅρισαν ἕνα πλούσιο λειτουργικό καί ἐκκλησιαστικό Τυπικό, μέ μεγάλο ἀριθμό ἱερῶν Ἀκολουθιῶν, ὅπως τό Μεσονυκτικό καί ὁ Ὄρθρος τῶν καθημερινῶν ἡμερῶν, οἱ διατεταγμένες Θεῖες Λειτουργίες τῶν Προηγιασμένων Δῶρων κάθε Τετάρτη καί Παρασκευή καί οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Μικροῦ καί Μεγάλου Ἀποδείπνου σέ καθημερινή βάση, ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου τίς Κυριακές τῆς Σαρακοστῆς κ.ἀ., στούς ἱερούς Ναούς μας δέ, ὅπως πάντοτε, ὑπάρχουν Ἱερεῖς Ἐξομολόγοι, οἱ ὁποῖοι βοηθοῦν συγχωροῦν καί συνδράμουν τούς εὐλαβεῖς χριστιανούς μας στήν πνευματική τους ζωή.
Φτάσαμε λοιπόν, στήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Αὐτή εἶναι μία ἱερή περίοδος πνευματικῶν ἀγώνων, μετανοίας καί νηστείας
«Τιμή γάρ νηστείας οὐχί σιτίων ἀποχή, ἀλλά ἁμαρτημάτων ἀναχώρησις»,