Διαβάζοντας: “Το χιόνι”-Ορχάν Παμούκ, του Άγγελου Κουτσούκη

Ο  Άγγελος Κουτσούκης είναι Ραδιοφωνικός Παραγωγός και Δημοσιογράφος.

΄΄ΤΟ ΧΙΟΝΙ΄΄ του ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ  εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ

΄΄Το χιόνι΄΄ πρωτοκυκλοφόρησε το 2005 ,πήρε το σημαντικό βραβείο Le Prix Medicis  Etranger και άνοιξε τον δρόμο στον Ορχάν Παμούκ για το Nobel Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του  που του απενεμήθηκε την αμέσως επόμενη χρονιά, το 2006 δηλαδή.

Ειναι ένα εμβληματικό μυθιστόρημα, με την έννοια ότι προσπαθεί να δώσει λόγο σε όλα αυτά που διχάζουν μια αντιφατική χώρα όπως είναι η σημερινή Τουρκία.

Κατά κύριο λόγο στην καθημερινή μάχη ανάμεσα στο κοσμικό κράτος και στην ισλαμική θρησκεία. Με άλλα λόγια στην μάχη ανάμεσα σε ένα σύγχρονο κράτος και σε ένα θρησκευτικό κράτος.

Ο Παμούκ είναι γνωστός για τις  φιλοδυτικές και εκσυγχρονιστικές θέσεις του, γεννημένος και μεγαλωμένος σε ένα αστικό περιβάλλον στην Κωνσταντινούπολη.

Στο ΄΄Χιόνι΄΄ εμφανίζεται καλοπροαίρετος ακόμα και σε πολιτικές θέσεις που είναι αντίθετες με τις δικές του. Δίνει φωνή ακόμα και σε χαρακτήρες με σαφώς εξτρεμιστικές θέσεις. Πρόθεση του δεν είναι να κρίνει αλλά να προβάλλει όλες αυτές τις διαφορετικές θέσεις και κοσμοθεωρίες που διχάζουν την σημερινή Τουρκία ανάμεσα στο χθές, στο σήμερα και στο αύριο. Το θέμα είναι ότι το κάνει γράφοντας λογοτεχνία υψηλού επιπέδου, χαρίζοντάς μας ένα συνταρακτικό ταξίδι σε μιά Τουρκία που δεν υπάρχει σε κανέναν τουριστικό χάρτη.

΄΄Οι μη θρησκευόμενες, εξευρωπαισμένες αναγνώστριες, που αποτελούν και την πλειονότητα του αναγνωστικού κοινού στην Τουρκία΄΄, γράφει ο Ορχάν Παμούκ στο επίμετρο του βιβλίου, ΄΄αισθάνθηκαν αμήχανα επειδή ασχοληθηκα με τις γυναίκες  που δεν τις παίρνουν στα πανεπιστήμια επειδή φοράνε μαντίλα, κατανοώντας το πρόβλημα.  Εκείνες τις ημέρες άκουσα από εξευρωπαϊσμένους  γνωστούς και οικογενειακούς φίλους μεσαίας και ανώτερης κοινωνικής τάξης παραπονετικά σχόλια του τύπου: ΄΄Γιατί ο Ορχάν δείχνει κατανόηση σε αυτές τις θρησκόληπτες΄΄;  Ζώντας με αυτό τον τρόπο , αισθάνθηκα ότι η θεμελιακή και πιό δυνατή πλευρά της τέχνης της μυθιστοριογραφίας είναι η κατανόηση, ή τουλάχιστον η προσπάθεια έντιμης κατανόησης, του κόσμου αυτών που δεν σκέφτονται σαν εμάς. Ο μυθιστοριογράφος πρέπει με τις ανθρώπινες πλευρές του να αποκαλύπτει στους αναγνώστες και τον ΄΄άλλο΄΄, αυτόν που δεν θέλουν να ξέρουν, δεν καταλαβαίνουν, και μάλιστα τον θεωρούν επικίνδυνο εχθρό΄΄.

Η θέση του συγγραφέα είναι σαφής. Κατάφερε να γράψει ένα βαθιά ποιητικό μυθιστόρημα, οδηγώντας τους αναγνώστες του στο Καρς, μιά σχεδόν ξεχασμένη πόλη της μεθορίου.Μια πόλη ιστορική, με εμφανή τα σημάδια της ρώσικης κατοχής της αλλά και των Αρμενίων εμπόρων που έχτισαν επιβλητικά αρχοντικά.  Μιά πόλη που, σήμερα, μοιάζει να είναι ξεχασμένη από τους χάρτες, βυθισμένη στη φτώχεια, με τους κατοίκους της να γοητεύονται από τον Ισλαμισμό, τις αξίες του και ότι αυτός πρεσβεύει.  Αυτοί οι άνθρωποι, που η κεντρική εξουσία αγνοεί, παραμένουν καχύποπτοι και δύσπιστοι απέναντι σε ότι συγκροτεί την πρόοδο.  Νοιώθουν ασφάλεια μέσα σε ένα πλαίσιο αναντίρρητα  ισλαμικό.

΄΄Στην απομονωμένη κοινότητα του Καρς, όπου η αίσθηση ταυτότητας περιλαμβάνει αναγκαστικά τη θρησκεία, οι γυναίκες δεν επιθυμούν να αποχωριστούν τη μαντίλα τους και θεωρούν αναπαλλοτρίωτο δικαίωμά τους να τη φορούν, παρά τις επίμονες προσπάθειες του κοσμικού κράτους για το αντίθετο. Για το πολιτικό ισλάμ, η απόφαση των γυναικών να φοράνε μαντίλα ισοδυναμεί με μια εκούσια επιλογή ελευθερίας και αυτοπροσδιορισμού απέναντι σε δυτικές πρακτικές πολιτισμικού εξανδραποδισμού΄΄,έγραψε για το΄΄Χιόνι΄΄ η Νίκη Κώτσιου.

Ο Παμούκ ακολουθεί τα βήματα ενός ποιητή, του Κα, που έχει ζήσει οκτώ χρόνια αυτοεξόριστος στη Γερμανία.  Επιστρέφοντας στην Τουρκία του 2005 αναλαμβάνει μιά δημοσιογραφική αποστολή. Να πάει στο Καρς, και να ερευνήσει, σε δημοσιογραφικά  πλαίσια, για τις μαζικές αυτοκτονίες κοριτσιών που τους απαγορεύεται να φορούν  την ισλαμική μαντίλα.  Αυτό, βέβαια, είναι ένα πρώτο πρόσχημα. Στο Καρς ταξιδεύει για να ξανασυναντήσει κομμάτια μιας παλιότερης ζωής του, καθώς και την Ιπέκ , μιά πολύ όμορφη συμφοιτήτριά του, που είναι ερωτευμένος μαζί της και  μένει εκεί.

Εν μέσω διαρκούς χιονόπτωσης και καθολικής καχυποψίας, ο Κα θα βρεθεί στο επίκεντρο της σύγκρουσης των ισλαμιστών με το κεμαλικό κατεστημένο.

Και, βέβαια, αυτό που κυριαρχεί είναι το χιόνι. Χιονίζει ασταμάτητα και το Καρς αποκλείεται από τον έξω κόσμο. Αποκτά όμως και μιά μεταφυσική ομορφιά. Ο Κά αντιλαμβάνεται ότι σε αυτό το περιβάλλον, που είναι δικό του παρ΄όλες τις αντιφάσεις,  του έρχεται η έμπνευση που τον είχε εγκαταλείψει όσο ζούσε στη Γερμανία. Βρίσκει κομμάτια του εαυτού του που νόμιζε ότι τα είχε ξεχάσει, ερωτεύεται από την αρχή την όμορφη Ιπέκ και γράφει είκοσι ποιήματα. Ο Κα είναι σαφές, όμως, ότι δεν ανήκει εδώ. Φεύγει μόνος του και επιστρέφει στη Γερμανία όπου δολοφονείται , κατά πάσα πιθανότητα από ισλαμιστές, τέσσερα χρόνια αργότερα.

Στο Καρς , επιστρέφει ο ίδιος ο συγγραφέας, ο Ορχαν Παμούκ, αναζητώντας τα χνάρια του φίλου του ποιητή, προσπαθώντας να κατανοήσει τι ακριβώς συνέβη, συναντώντας και αυτός με τη σειρά του τα πρόσωπα που συνάντησε εκει ο Κα. Τίποτα δεν είναι ίδιο όμως.

Το χιόνι υπάρχει από την πρώτη μέχρι την τελευταία σελίδα του βιβλίου, δίνοντας έναν ονειρικό τόνο στην αφήγηση.  Παρ΄όλα αυτά, δεν καταφέρνει να σκεπάσει τις τόσο διαφορετικές φωνές που υπάρχουν στο Καρς, και, κατ΄επέκταση σε όλη την Τουρκία. Ο Ορχάν Παμούκ έγραψε ένα σπουδαίο, πολυεπίπεδο  μυθιστόρημα που μιλά για τη διάσπαση αυτού που συνήθως αποκαλούμε Ανατολή και Δύση.

΄΄Το χιόνι, που τώρα έπεφτε ακόμα πιό πυκνό, έδινε πάλι στον Κα μια αίσθηση μοναξιάς. Τη συνόδευε ο φόβος ότι είχε έρθει το τέλος του κόσμου μέσα στον οποίο είχε μεγαλώσει και είχε ζήσει στην Ιστανμπούλ, αλλά και το τέλος του εξευρωπαϊσμένου τρόπου ζωής στην Τουρκία. Οσον καιρό ήταν στην Ιστανμπούλ, είχε δεί να καταστρέφονται οι δρόμοι όπου είχε παίξει παιδί, να καίγονται τα παλιά και κομψά εκείνα σπίτια των αρχών του αιώνα όπου ζούσαν και κάποιοι από τους φίλους του, να κόβονται τα δέντρα των παιδικών του χρόνων, τους κινηματογράφους να κλείνουν μέσα σε δέκα χρόνια και να μετατρέπονται σε μικρά και σκοτεινά καταστήματα ρούχων, το ένα δίπλα στο άλλο. Αυτό δε σήμαινε μόνο το τέλος της παιδικής του ηλικίας, αλλά και το τέλος του ονείρου του να ζήσει μια μέρα πάλι στην Ιστανμπούλ. Σκέφτηκε πως αν στην Τουρκία κατακτούσε την εξουσία ένα ισχυρό θεοκρατικό κόμμα, η αδελφή του  ούτε στο δρόμο δε θα μπορούσε να βγεί  χωρίς μαντίλα στο κεφάλι΄΄.

Ο Ορχάν Παμούκ δεν διστάζει, και παίρνει πάντα ξεκάθαρη θέση σε θέματα παγκόσμιας επικαιρότητας. Για τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε ισλαμικό τέμενος είχε δηλώσει στην ανταποκρίτρια του BBC, Orla Guerin: «Το να μετατρέψουμε την Αγία Σοφία σε τζαμί είναι σαν να λέμε στον υπόλοιπο κόσμο, δυστυχώς, δεν είμαστε πλέον κοσμικό κράτος. Η απόφαση αυτή στερεί την υπερηφάνεια από ορισμένους Τούρκους που θεωρούσαν ότι βρίσκονται σε κοσμικό μουσουλμανικό κράτος».

Η εξαιρετική μετάφραση είναι της Στέλλας Βρεττού.

Για ΄΄Το χιόνι΄΄ έγραψαν:

Daily Telegraph: ΄΄Η δεξιοτεχνία του συγγραφέα και οι ισχυρές ιδέες του μας βοηθούν να κατανοήσουμε την κρίση της εποχής πολύ περισσότερο απ΄ότι θα κατάφερνε οποιοσδήποτε ειδικός επί του θέματος. Ο Ορχάν Παμούκ είναι το είδος του συγγραφέα για τον οποίο εφευρέθηκε το βραβείο Νόμπελ΄΄.

The Times:΄΄ Ενα μυθιστόρημα βαθιάς συνάφειας με την παρούσα στιγμή.  Η αντιπαράθεση ανάμεσα στις δυνάμεις της εκκοσμίκευσης και τις δυνάμεις  του θρησκευτικού φανατισμού…μεταφέρεται ανεπαισθήτως με οδυνηρές εικόνες στην ανθρώπινη αδυναμία που μπορεί να αποτελεί το θεμέλιο και των δύο αυτών επιλογών΄΄.

The New York Times: ΄΄Ενα μαγευτικό μείγμα: σκληρότητα και χιούμορ, ποίηση και βία, και μιά φωνή της οποίας το ηχόχρωμα κυμαίνεται από την παιγνιώδη διάθεση ενός αφηγητή έως τη σκοτεινή βάσανο ενός ερευνητή