Διαβάζοντας: “Η Λόττε στη Βαϊμάρη”-Τόμας Μάν, του Άγγελου Κουτσούκη

Ο  Άγγελος Κουτσούκης είναι Ραδιοφωνικός Παραγωγός και Δημοσιογράφος.

΄΄Η ΛΟΤΤΕ ΣΤΗ ΒΑΙΜΑΡΗ΄΄ του ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ

Οι εκδόσεις Πατάκη επανεκυκλόφορησαν στη σειρά σύγχρονοι κλασικοί το μυθιστόρημα του Τόμας Μαν ΄΄Η Λόττε στη Βαιμάρη΄΄. Ενα βιβλίο που ο μεγάλος Γερμανός συγγραφέας ξεκίνησε να γράφει στη Βαϊμάρη το 1933 και το ολοκλήρωσε το 1939. Ηταν , ήδη τότε, ο διάσημος συγγραφέας του ΄΄Μαγικού Βουνού΄΄,τιμημένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, αυτοεξόριστος. Ευρισκόμενος το 1933 σε περιοδεία στο εξωτερικό, δεν επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου εν τω μεταξύ  οι χιτλερικοί είχαν καταλάβει την εξουσία, με αποτέλεσμα το καθεστώς να του αφαιρέσει την ιδιότητα του Γερμανού πολίτη. Η φράση ΄΄Η Γερμανία είμαι εγώ!΄΄που αποδίδει στον Γκαίτε στο έβδομο κεφάλαιο του παρόντος βιβλίου, είναι φράση του ίδιου του Τόμας Μαν , σχόλιο για την απαγόρευση από τους ναζί να επιστρέψει στη χώρα του, όπου, παρεπιπτόντως, έκαιγαν τα βιβλία σε δημόσιες τελετές. ΄΄Η Γερμανία΄΄είχε πεί τότε ο Τόμας Μαν, ΄΄είναι εκεί που βρίσκομαι εγώ!΄΄.

Ο Πάουλ Τόμας Μαν γεννήθηκε στις 6 Ιουλίου 1875 στο Λύμπεκ της Βόριας Γερμανίας ως το δευτερότοκο παιδί μίας εύπορης οικογένειας. Το 1889 αρχίζει να φοιτά στο γυμνάσιο ΄΄Κατερινέουμ΄΄, όπου από το 1893 εκδίδει το μαθητικό περιοδικό ΄΄Der Fruhlingssturm΄΄.  Στην προτελευταία τάξη υποχρεώνεται να διακόψει το σχολείο και να ακολουθήσει την οικογένειά του στο Μόναχο μετά τον αιφνίδιο θάνατο του πατέρα του. Εκεί εργάζεται ως μαθητευόμενος σε μιά ασφαλιστική εταιρεία και το 1894, γράφει την πρώτη του νουβέλα με τον τίτλο ΄΄Gerralen΄΄ Σύντομα παραιτείται από τη δουλειά του και παρακολουθεί διαλέξεις Ιστορίας της Τέχνης,Ιστορίας της Λογοτεχνίας και Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Το 1897 αρχίζει να γράφει τους ΄΄Μπούντενμπροκ΄΄ -που θα εκδοθούν το 1901-και τηνεπόμενη χρονιά εκδίδει τον ΄΄Μικρό κύριο Φρίντρμαν΄΄. Το 1905,τη χρονιά που παντρεύεται την Κάτια Πρίνγκσχάιμ,έχει ήδη εκδοθεί ο΄΄Τριστάνος΄΄ του. Το 1912 εκδίδεται ο ΄΄Θάνατος στη Βενετία΄΄ και το 1925 το΄΄Μαγκό Βουνό΄,δύο έργα που μαζί με τους ΄΄Μπούντεμπροκ΄΄ συνέβαλαν στην απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1929. Το 1933,με την άνοδο των ναζί στην εξουσία, παίρνει τον δρόμο της προσφυγιάς. Εγκαθίσταται πρώτα στην Ελβετία, ενώ ταξιδεύει στις ΗΠΑ το 1936, τη χρονιά που του αφαιρείται η γερμανική υπηκοότητα. Το 1938 εγκαθίσταται οριστικά  στην Αμερική και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον. Το 1939 εκδίδεται η ΄΄Λόττε στη Βαιμάρη΄΄. Μετακομίζει έπειτα στην Καλιφόρνια,όπου το 1947 εκδίδεται ο΄΄Δόκτωρ Φάουστους΄΄. Το 1949 ταξιδεύει για πρώτη φορά και πάλι στη Γερμανία. Την ίδια χρονιά αυτοκτονεί ο γιός του Κλάους. Το 1952 εγκαθίσταται οριστικά στην Ελβετία, όπου και πεθαίνει το 1955.

΄΄Η Λόττε στη Βαιμάρη΄΄ είναι ένα ένα από τα-πολλά-εμβληματικά βιβλία που έγραψε ο Τόμας Μαν. Καθόλου τυχαία και η εποχή που γράφτηκε. Ο Στέφαν Τσβάιχ,ακόμα ένας πολύ σημαντικός λογοτέχνης εκείνης της γενιάς,έγραψε για το βιβλίο την χρονιά που κυκλοφόρησε,το 1939 δηλαδή:

΄΄Η Λόττε στη Βαϊμάρη΄΄ είναι ένα αριστούργημα, ίσως το πιό πετυχημένο του Τόμας Μαν,παρά τους ΄΄Μπρόντενμπροκ΄΄,΄΄Το μαγικό βουνό΄΄ και το έπος ΄΄Ο Ιωσήφ και οι αδελφοί αυτού΄΄….Τέλειο στις αναλογίες του, τέλειο στη γλώσσα του,μου φαίνεται ότι ξεπερνάει όλα τα προηγούμενα βιβλία του Μαν…Ολη μαζί η παραγωγή της υποδουλωμένης λογοτεχνίας στη χιτλερική Γερμανία δε φτάνει αυτό το μοναδικό βιβλίο από την προσφυγιά΄΄.

Για να γυρίσουμε στο μυθιστόρημα όμως: Αντιγράφω από το οπισθόφυλλο της πολύ προσεγμένης έκδοσης:΄΄Η Λόττε Κέστνερ-η οποία ενέπνευσε στον Γκαίτε τη Λόττε του μυθιστορήματός του΄΄Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου΄΄, με το οποίο ο νεαρός τότε συγγραφέας απέκτησε φήμη σε όλη την Ευρώπη-αποφασίζει ένα ταξίδι ΄΄στη χώρα της νιότης΄΄:καταφτάνει στη Βαιμάρη με την επιθυμία να συναντήσει ξανά, ύστερα από περίπου μισό αιώνα, τον αγαπημένο της Γκαίτε. Η άφιξή της στο ξενοδοχείο της πόλης προκαλεί αναστάτωση. Ολοι θέλουν να δούν από κοντά την ηρωίδα του σπουδαίου μυθιστορήματος. Και ο ένας μετά τον άλλον της μιλούν για τον μεγάλο άνδρα που τους γητεύει όλους, φίλους και εχθρούς. Δημιουργείται έτσι, σταδιακά, μιά εικόνα του Γκαίτε από τις αφηγήσεις των άλλων, που λειτουργούν σαν κάτοπτρα, το καθένα εκ των οποίων αντανακλά και μιά διαφορετική πλευρά της ύπαρξής του. Ωσπου στη μέση αυτής ΄΄της αίθουσας των κατόπτρων΄΄ εμφανίζεται εντέλει ο ίδιος ο Γκαίτε, τόσο αληθινός, που ο αναγνώστης νιώθει σχεδόν την ανάσα του΄΄.

Ενα μυθιστόρημα μέσα στο μυθιστόρημα, λοιπόν, για την ακρίβεια ένα πορτραίτο του Γκαίτε μέσα από τις αφηγήσεις των άλλων, η περιγραφή του μεγάλου Γερμανού ποιητή και της εποχής του , μέσα από τους καθρέφτες των άλλων. Οι ΄΄αλλοι΄΄΄είναι ο καμαριέρης του ξενοδοχείου, ο Μάγκερ, μετά η εκκεντρική Αγγλίδα μις Καζλ, εν συνεχεία ο γραμματέας του Γκαίτε, ο δόκτωρ Ρίμερ, η νεαρή διανοούμενη Αντέλε Σοπενχάουερ και, τέλος, ο γιός του Γκαίτε, ο Αουγκουστ.

Οπως γράφει στο Επίμετρο του βιβλίου ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης :΄΄ Υπάρχει ωστόσο μιά εξέλιξη κατά την έκθεση των μορφών του πνεύματος, που είναι ανθρώπινες μορφές, από τις απλούστερες μορφές πρός την ανώτερη και την τελειότερη, που είναι η μορφή του ίδιου του Γκαίτε. Οι απλούστερες μορφές δε φαίνεται να μαθαίνουν τίποτα, δε διδάσκονται και δεν αλλάζουν, απλώς η εξέλιξη της διήγησης τις αφήνει πίσω της στην κατάσταση που ήταν και συνεχίζει πρός συνθετότερες μορφές. Οταν φτάνει στην τελειότερη μορφή, μας επιτρέπει να είμαστε παρόντες και να παρακολουθούμε τον ίδιο τον Γκαίτε, την ώρα που ο υπηρέτης του τον ξυρίζει και τον ντύνει, στις πιό ενδόμυχες σκέψεις και εξομολογήσεις του….Ο Τόμας Μαν προσπάθησε να δείξει την εσωτερική σχέση ανάμεσα στον βίο του Γκαίτε και τα μεγάλα πνευματικά ρεύματα της εποχής του, που είναι και η εποχή μας, τον διαφωτισμό, τον ρομαντισμό, τον εθνικισμό και την κριτική που μπορεί να ασκηθεί στα ρεύματα αυτά με τα μέσα της τέχνης.  Η ανάδειξη των στοιχείων αυτών γίνεται αφενός μέσω της κριτικής που ασκείται στον Γκαίτε από τα πρόσωπα που τον περιτρυγυρίζουν, και αφετέρου μέσω των τοποθετήσεων του ίδιου του Γκαίτε, ακόμα και των κρυφών συλλογισμών του ,που ο Τόμας Μαν μας επιτρέπει να ΄΄γνωρίσουμε΄΄.

Ο Τόμας Μαν υπήρξε ένας από τους μεγάλους κλασικούς του 20^ου αιώνα, ένας λογοτέχνης από αυτούς που άλλαξαν την μορφή της λογοτεχνίας τα τελευταία εκατό χρόνια. Και κάθε απόπειρα επικοινωνίας με το έργο του μας μαθαίνει ποιά είναι η αληθινή λογοτεχνία, μιά έννοια κάπως παρεξηγημένη στις μέρες μας.

H μετάφραση είναι του Θόδωρου Παρασκευόπουλου και το επίμετρο του Κοσμά Ψυχοπαίδη.